Cựu TT Maldives nói: “Không có quy trình đấu thầu tại các dự án của Trung Quốc, Maldives không có quyền quyết định ai nhận được hợp đồng, hoặc giá cả là bao nhiêu”.
Ở trung tâm Ấn Độ Dương, cây cầu dài 2,1 km nằm vắt vẻo trên một đảo san hô nối thủ đô Malé với sân bay quốc tế tại Maldives. Cầu Hữu nghị Trung Quốc-Maldives, được xây dựng với số vốn đầu tư 200 triệu USD phần lớn do Bắc Kinh tài trợ, nằm trong danh sách ngày càng nhiều các dự án của Trung Quốc ở quốc gia nhiệt đới Nam Á nổi tiếng với những bãi biển cát trắng và những khu vịnh với nước biển xanh thẳm.
Tuy nhiên, tầm ảnh hưởng ngày càng mở rộng của Trung Quốc tại Maldives đang khiến cho nước láng giềng Ấn Độ cảm thấy bất an do quốc gia này vốn coi quốc đảo là “sân sau truyền thống” của mình và đang có xu hướng vuợt khỏi tầm kiểm soát. Trong một động thái được nhiều người coi là một nỗ lực nhằm chống lại ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc, Ấn Độ vào tháng 8 vừa qua đã công bố khoản tín dụng 500 triệu USD để xây cây cầu của nước mình. Được quảng bá là “dự án cơ sở hạ tầng dân sự lớn nhất” sẽ được xây dựng ở Maldives, cây cầu dài 6,7 km sẽ nối Malé với ba hòn đảo gần đó và vượt qua cây cầu Trung Quốc cả về chiều dài, quy mô và vốn đầu tư.
Cuộc chạy đua cơ sở hạ tầng là một khía cạnh khác cho thấy sự cạnh tranh địa chính trị đang leo thang giữa Ấn Độ và Trung Quốc. Trong những tháng gần đây, xung đột giữa 2 nước bùng phát dọc theo các biên giới tranh chấp trên dãy Himalaya. Căng thẳng cũng đang gia tăng ở Ấn Độ Dương, khi New Delhi cảm thấy lo lắng với việc Bắc Kinh đang xâm nhập vào “sân sau” của mình.
Theo hãng tin CNN, dưới thời cựu tổng thống Abdulla Yameen, nguyên thủ đã nhậm chức vào năm 2013, Maldives đã quay lưng lại với New Delhi và tăng cường quan hệ với Bắc Kinh khi nhận hàng trăm triệu USD từ quỹ Trung Quốc để xây dựng các đảo san hô và hiện đang nợ quốc gia tỉ dân từ 1,5- 3 tỷ USD. Nhưng việc thất cử đầy bất ngờ của ông Yameen vào cuối năm 2018 đã mở ra cơ hội cho Ấn Độ hàn gắn mối quan hệ với đồng minh truyền thống.
“Đối với phía Ấn Độ, có rất nhiều lo lắng liên quan đến Trung Quốc“, Manoj Joshi, một thành viên cao cấp tại Quỹ Nghiên cứu người quan sát, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại New Delhi, cho biết. “Maldives có ý nghĩa quan trọng đối với chúng tôi”, ông Joshi nói thêm rằng điều này là do quốc đảo này nằm gần bờ biển phía tây Ấn Độ. “Không có gì Ấn Độ làm ở Maldives có thể ảnh hưởng tới an ninh của Trung Quốc, nhưng ngược lại có rất nhiều điều mà Trung Quốc thực hiện ở Maldives có thể ảnh hưởng đến an ninh của Ấn Độ“, ông nói.
Thay đổi quan hệ
Là một quần đảo với gần 1.200 hòn đảo san hô thấp và dân số chưa đến nửa triệu người, Maldives là quốc gia châu Á nhỏ nhất cả về diện tích đất liền và dân số. Nhưng đất nước này lại trải rộng trên một vùng biển quan trọng chiến lược và các tuyến vận tải biển ở Ấn Độ Dương.
Theo một số ước tính, một nửa giá trị ngoại thương và 80% năng lượng nhập khẩu của Ấn Độ vận chuyển qua các tuyến đường biển gần Maldives. Nhập khẩu dầu thô của Trung Quốc từ Trung Đông và Châu Phi – tính đến năm ngoái chiếm 62% tổng lượng nhập khẩu – cũng đi theo các tuyến đường này.
Với sự gần gũi về địa lý và mối quan hệ lịch sử và kinh tế chặt chẽ, Ấn Độ là đồng minh thân cận nhất của Maldives trong nhiều thập kỷ qua. Đây là một trong những quốc gia đầu tiên công nhận Malé sau khi nước này giành được độc lập từ vương quốc Anh vào năm 1965. Hồi năm 2004, Ấn Độ đã điều động ba tàu hải quân để mang hàng viện trợ đến Maldives sau thảm họa sóng thần kinh hoàng ở Ấn Độ Dương.
Nhưng các mối quan hệ trở nên rạn nứt sau khi ông Yameen lên nắm quyền. Male khi đó đã chuyển hướng sang Bắc Kinh, thu hút đầu tư của Trung Quốc theo chương trình Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Trước cuối năm 2011, Bắc Kinh không có đại sứ quán ở thủ đô Malé. Nhưng với BRI, Maldives đã nổi lên như một “mắt xích quan trọng” trong Con đường tơ lụa trên biển.
Năm 2014, Chủ tịch Tập Cận Bình đã có chuyến thăm đầu tiên với vai trò là nuyên thủ Trung Quốc tới đảo quốc này, mở đường cho hàng loạt dự án đầu tư của nước này sẽ động thổ trong những năm tiếp theo, bao gồm cả việc mở rộng sân bay quốc tế trị giá 800 triệu USD vào năm 2016, một dự án nhà ở công cộng gồm 7.000 căn hộ trên hòn đảo Hulhumalé đã được khai hoang gần Malé, và dĩ nhiên, cây cầu Hữu nghị Trung Quốc-Maldives.
Cầu Hữu nghị Trung Quốc-Maldives
Hoàn thành vào năm 2018, cây cầu hữu nghị Trung Quốc- Maldives được Tổng thống Yameen khi đó ca ngợi là “cột mốc” trong quan hệ song phương của hai nước. “Chúng tôi đánh giá cao sự hỗ trợ của chính phủ Trung Quốc, điều đã biến giấc mơ của người dân Maldives thành hiện thực”, ông Yameen phát biểu tại lễ khánh thành cây cầu có sự tham dự một đặc phái viên của Bắc Kinh.
Năm trên một hòn đảo nhỏ hơn Công viên Trung tâm của New York, Malé là nơi sinh sống của khoảng 150.000 cư dân – tương đương khoảng 1/3 dân số của Maldives. Điều này biến thủ đô Malé trở thành một trong những thành phố có mật độ dân cư cao nhất trên thế giới.
Maldives còn khởi động Hulhumalé, một dự án cải tạo đất khổng lồ, nhằm giảm bớt tình trạng quá tải ở thủ đô vào năm 1997. Hiện đây là nơi sinh sống của 50.000 cư dân và dự kiến tổng sức chứa sẽ là 240.000 người.
Trong nhiều năm, cách duy nhất để đi giữa hai hòn đảo là bằng phà. Trong thời gian cao điểm đi lại, xếp hàng để đi xe 20 phút từ Hulhumalé đến Malé có thể mất hàng giờ. Tuy nhiên, trong khi một số người Maldives hoan nghênh sự tiện lợi của cây cầu, những người khác lại đặt câu hỏi về tính khả thi về kinh tế và kỹ thuật của nó. Cây cầu sẽ phải đứng trên những rạn san hô mỏng manh, và những người phản đối lập luận rằng chính phủ sẽ không bao giờ thu hồi được chi phí xây dựng nếu chi trông chờ từ các khoản lệ phí đi qua cầu.
Cây cầu được xây dựng bằng tiền, nhân lực và bí quyết kỹ thuật của Trung Quốc. Cuối cùng, tổng chi phí xây cầu lên tới 200 triệu USD, trong đó Trung Quốc viện trợ không hoàn lại 116 triệu USD và cho vay 72 triệu USD, và phần còn lại do chính phủ Maldives tự huy động. Giờ đây, người dân bản địa chỉ mất vài phút lái xe qua cầu nối giữa Malé và Hulhumalé.
Zimaam, một cựu cư dân Malé và là công nhân xây dựng, đã chuyển đến Hulhumalé sau khi cây cầu khánh thành vào năm 2018. Hiện anh sở hữu một gara sửa chữa xe máy ở Hulhumalé. Anh Zimaan cho biết, công việc kinh doanh tốt và hàng ngày anh vẫn đi sang thủ đô Malé để mua đồ cần thiết. “Trước đây chúng tôi phải di chuyển bằng phà và tốn nhiều tiền hơn”, anh Zimmaan nói. “Bây giờ di trên cầu dễ dàng hơn nhiều“.
Nợ nần chồng chất
Tuy nhiên, các dự án cơ sở hạ tầng do Trung Quốc tài trợ giống như cây cầu hữu nghị Trung- Maldives cũng để lại cho nước chủ nhà một núi nợ. Sau khi Tổng thống đương nhiệm Ibrahim Mohamed Solih nhậm chức vào tháng 11/2018, chính phủ của ông đã gặp khó khăn trong việc tìm hiểu xem Maldives nợ Trung Quốc bao nhiêu tiền.
Thống đốc ngân hàng trung ương Maldives tin rằng chính phủ trực tiếp nợ Bắc Kinh 600 triệu USD, nhưng còn có 900 triệu USD giá trị các khoản vay của các công ty Maldives dưới sự bảo lãnh của chính phủ, đây là khoản nợ mà chính phủ sẽ có nghĩa vụ trả lại cho chủ nợ nếu các doanh nghiệp không có khả năng trả nợ.
“Có rất nhiều lo ngại về khả năng trả nợ của Maldives cho chính phủ Trung Quốc, rằng rất nhiều khoản vay này của các dự án không khả thi về mặt kinh tế, hoặc các công ty Trung Quốc thực hiện các dự án đầu tư được trong các hoàn cảnh đáng ngờ”, ông David Brewster, một nhà nghiên cứu cấp cao tại Đại học An ninh Quốc gia thuộc Đại học Quốc gia Australia cho biết.
Cựu Tổng thống Nasheed, hiện là lãnh đạo Đảng Dân chủ Maldives cầm quyền của Solih, cho biết khoản nợ Trung Quốc của nước này có thể lên tới 3 tỷ USD –chiếm hơn một nửa GDP của nước này. Các quan chức Trung Quốc đã phủ nhận điều này, gọi con số này là ” sự phóng đại hoàn toàn”.
Với việc hoạt động du lịch quốc tế bị đình trệ do đại dịch COVID-19, những khoản nợ đó càng đặt thêm gánh nặng lên quốc đảo Maldives nhỏ bé.
Các quan chức Maldives đã cố gắng đàm phán lại các khoản nợ với Trung Quốc. Vào tháng 9, Đại sứ Trung Quốc tại Maldives Zhang Lizhong cho biết trên mạng xã hội Twitter rằng Bắc Kinh đã đình chỉ các khoản vay song phương cho Maldives theo sáng kiến đình chỉ thu nợ của nhóm G20. Nhưng việc đình chỉ này không áp dụng đối với khoản nợ hàng trăm triệu USD do chính phủ bảo lãnh của các doanh nghiệp Maldives.
Vào tháng 7, truyền thông Maldives đưa tin Ngân hàng Exim của Trung Quốc đã yêu cầu chính phủ nước này hoàn trả 10 triệu USD sau khi Ahmed Siyam, một ông trùm khu nghỉ dưỡng và đồng minh thân cận của tổng thống Yameen, không trả được nợ cho khoản vay 127 triệu USD do nhà nước bảo lãnh cho doanh nghiệp của ông cách đó 3 năm. Bản thân khoản vay đó đã gây nhiều tranh cãi khi trái với thông thường, một công ty tư nhân vay nợ do chính phủ bảo lãnh.
Trong bối cảnh lo ngại về việc chính phủ vỡ nợ, Bộ tài chính Maldives vào tháng 8 đã thông báo rằng công ty của Siyam đã hoàn trả đầy đủ khoản vay. Tuy nhiên, các nhà phân tích cho rằng vụ việc vẫn là một cảnh báo về rủi ro gánh khoản nợ hàng tỷ USD cho Trung Quốc.
Theo Nasheed, Maldives cần trả 83 triệu USD cho Trung Quốc vào cuối năm nay và 320 triệu USD khác vào năm 2021. Ông cho biết 53% doanh thu của chính phủ Maldives trong năm tới sẽ được sử dụng để trả nợ – trong đó các khoản nợ Trung Quốc chiếm hơn 80%. “Hoàn toàn không có khả năng chi trả“, Nasheed viết trên Twitter tuần này. “Ngay cả khi chúng tôi bán đồ trang sức của bà chúng tôi thì chúng tôi cũng không có khả năng trả nợ“.
Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết Bắc Kinh “luôn coi trọng tính bền vững của các khoản nợ của Maldives”. “Cần phải phân biệt rõ các nghĩa vụ trả nợ hiện nay của Maldives chủ yếu là của các tổ chức tài chính song phương và đa phương khác chứ không phải Trung Quốc”, bộ này tuyên bố.
Cải thiện quan hệ Ấn Độ- Maldives
Dưới thời chính phủ mới, Maldives ngày càng chú ý đến Ấn Độ, trong đó Delhi cũng mong muốn hàn gắn mối quan hệ song phương. Theo Bộ Ngoại giao Ấn Độ, tổng giá trị các khoản hỗ trợ tài chính mà Delhi cam kết dành cho Maldives đã vượt qua 2 tỷ USD kể từ khi tổng thống Solih lên nắm quyền. “Đây thực sự là điều chưa từng có đối với Ấn Độ, xét về quy mô hỗ trợ và tốc độ triển khai”, ông Brewster nói. “Nó cho thấy Delhi nhận thức được tầm quan trọng của Maldives, rằng Ấn Độ sẽ chi tiêu bất cứ thứ gì cần thiết để đảm bảo vị thế của nước này tại đó”.
Một tháng sau khi tổng thống Solih nhậm chức, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đã công bố hỗ trợ tài chính 1,4 tỷ USD cho Maldives trong bối cảnh lo ngại về các khoản nợ Trung Quốc tăng vọt. Và vào tháng 8 năm nay, Ấn Độ đã công bố gói 500 triệu USD tài trợ cho Dự án Kết nối Malé Lớn hơn, nối Malé với các đảo Vilingili, Gulhifalhu và Thilafushi thông qua xây dựng một loạt cây cầu và đường đắp cao. Gói này bao gồm khoản tài trợ không hoàn lại 100 triệu USD và khoản vay ưu đãi 400 triệu USD.
Theo Ngân hàng Exim của Ấn Độ, loại cho vay ưu đãi này được cấp cho Maldives với lãi suất thấp 1,75%, thời hạn tín dụng là 20 năm. Ngoài ra, Ấn Độ cam kết hỗ trợ ngân sách 250 triệu USD cho Maldives để thúc đẩy nền kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề do dịch COVID-19.
Ông Nasheed mô tả gói tài chính này là “hỗ trợ phát triển với chi phí siêu thấp”, và “chính xác những gì Maldives đang cần”. “Sự giúp đỡ thực sự từ một người bạn, để giúp chúng tôi xây dựng cơ sở hạ tầng quan trọng. Thay vì những khoản vay thương mại đắt đỏ khiến quốc gia chìm trong nợ nần“, ông Nasheed bình luận trên Twitter.
Một loạt các dự án cơ sở hạ tầng do Ấn Độ tài trợ đang được triển khai ở Maldives, bao gồm sân vận động cricket và bệnh viện ở Hulhumalé, dự án cảng trị giá 300 triệu USD ở Gulhifalhu, tái phát triển sân bay ở Hanimaadhoo, và các dự án cấp thoát nước trên 34 hòn đảo.
Mặc dù các khoản vay cho các dự án cơ sở hạ tầng có thể giống với đầu tư của Trung Quốc, ông Nasheed cho biết điểm khác biệt chính là tính minh bạch. “Không có quy trình đấu thầu tại các dự án của Trung Quốc“, ông Nasheed nói về các dự án của Trung Quốc. “Maldives không có quyền quyết định ai nhận được hợp đồng, hoặc giá cả là bao nhiêu“.
Ông Nasheed cho biết Maldives có nhiều quyền kiểm soát hơn đối với các dự án do Ấn Độ tài trợ. “Quá trình đấu thầu, kí kết hợp đồng và hoạt động giám sát đều diễn ra ở đây, nhân công là người bản xứ”, ông Nasheed nói thêm. “Điều này thực sự giúp ích cho nền kinh tế của chúng ta”.
Cân bằng các mối quan hệ
Trong khi xích lại gần hơn với Ấn Độ, các nhà phân tích cho biết Maldives không thể hoàn toàn xa lánh Bắc Kinh – một phần do số nợ lớn và sự phụ thuộc vào Trung Quốc để có thu nhập. Trung Quốc là nguồn khách du lịch lớn nhất đến Maldives, và là thị trường quan trọng cho sự phục hồi của ngành du lịch nước này sau đại dịch.
Chính phủ của tổng thống Solih đã nhiều lần đảm bảo với Bắc Kinh về việc duy trì quan hệ song phương tốt đẹp.
“Trung Quốc đã, đang và sẽ tiếp tục là đối tác phát triển kinh tế và song phương quan trọng của Maldives“, Ngoại trưởng Maldives Abdulla Shahid cho biết trong một cuộc phỏng vấn với Tân Hoa xã hồi tháng 7. Ông Brewster cho biết Maldives có khả năng sẽ chào đón nhiều dự án đầu tư hơn nữa của Trung Quốc trong tương lai, miễn là nó không thuộc lĩnh vực gây tranh cãi nhiều về mặt chính trị.
Đồng thời, Maldives đang cải thiện quan hệ song phương với các nước như Mỹ và Nhật Bản. Vào tháng 9, Nhật Bản đã gia hạn khoản vay 47,5 triệu USD để hỗ trợ Maldives trong cuộc khủng hoảng Covid-19. Đây là khoản vay ưu đãi lớn nhất mà xứ mặt trời mọc từng trao cho quốc đảo này. Và vào tháng trước, trong chuyến công du 5 ngày ở Nam và Đông Nam Á, Ngoại trưởng Mike Pompeo thông báo Mỹ sẽ mở đại sứ quán ở Malé. Thông báo này được đưa ra sau khi Mỹ và Maldives ký một thỏa thuận quốc phòng vào tháng 9.
“Đây đều là những hành động của các nước cùng chí hướng nhằm hậu thuẫn cho Ấn Độ và đảm bảo rằng Maldives không phụ thuộc quá nhiều vào Bắc Kinh”, ông Brewster nói.
Sự cạnh tranh ngày càng tăng giữa Ấn Độ và Trung Quốc có nghĩa là Maldives sẽ cần phải thận trọng để duy trì mối quan hệ tốt đẹp với cả hai gã khổng lồ châu Á.