Tạp chí The Diplomat gần đây có bài viết Ngoại giao quốc phòng Nhật Bản và các nước Đông Nam Á từ thời chiến tranh lạnh đến nay
Kể từ thời kỳ chiến tranh lạnh, Nhật Bản luôn thúc đẩy quan hệ với các nước Đông Nam Á bằng “trao đổi” hợp tác quốc phòng song phương, chủ yếu tập trung vào tham vấn cấp cao, đàm phán cấp chuyên gia và “đối thoại” an ninh đa phương với mục tiêu xây dựng lòng tin và nâng cao tính minh bạch. Gần đây, Nhật Bản đã chuyển đến một cấp độ cao hơn của “hợp tác”, bao gồm diễn tập quân sự song phương, thỏa thuận về thiết bị quốc phòng với một số các quốc gia ASEAN. Đặc biệt, tháng 11/2014, lần đầu tiên hội nghị Bộ trưởng quốc phòng giữa Nhật Bản và các nước ASEAN đã được tổ chức. Khối ASEAN trở thành một trong các đối tác chính của Nhật Bản trong lĩnh vực an ninh, sau Mỹ, Australia, Hàn Quốc và Ấn Độ.
Chính sách “ngoại giao quốc phòng” của Nhật Bản với các nước ASEAN có thể tổng hợp bằng ba điểm chính sau: mở rộng sự hiện diện, tăng cường quan hệ đối tác và chia sẻ các chuẩn mực cũng như quy tắc chung thông qua quan hệ đối tác.
Mở rộng sự hiện diện
Thông qua các sáng kiến hợp tác lực lượng phòng vệ Nhật Bản đã thực hiện các chuyến viếng thăm tới các nước ASEAN, tham gia tập trận chung song phương hoặc đa phương. Tháng 4/2016, một tàu của lực lượng phòng vệ biển Nhật Bản (JMSDF) lần đầu tiên sau ba năm đã cập cảng Malaysia để tham gia huấn luyện hữu nghị với lực lượng hải quân Hoàng gia Malaysia. Cũng trong tháng 4/2016, tàu ngầm Oyashio của JMSDF cùng các tàu khu trục Ariake, Sogiri đã tới Vịnh Subic ở Philippines, đây là chuyến thăm đầu tiên sau 15 năm. Sau đó, Ariake và Setogiri đã tới cảng Cam Ranh, Việt Nam, đây là chuyến thăm Việt nam đầu tiên của các tàu này. Cùng thời gian đó, tàu khu trục cỡ lớn Isecrossed đã tham gia làm quan sát viên cuộc tập trận đa phương trên Biển Đông được tổ chức ở Indonesia.
Trong khi đó, lực lượng phòng vệ Nhật Bản (JSDF) đã tham gia cuộc tập trận cùng Mỹ, Australia vào tháng 2/2016 tại vùng biển giữa Singapore và Ấn Độ. Tháng 4/2016 JSDF tiếp tục cùng hai quốc gia trên tập trận trong vùng biển tiếp giáp Indonesia. Nhật Bản đang thực hiện từng bước để tăng sự hiện diện trong khu vực thông qua các hoạt động khác như một phần của các khuôn khổ đa phương, như cử một lực lượng lớn JSDF (đứng thứ ba trong số các nước tham gia) để tham gia vào các cuộc diễn tập về an ninh hàng hải chung được tổ chức ở Hội nghị bộ trưởng quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) diễn ra tại vùng biển, vùng trời giữa Brunei và Singapore vào cuối năm 2015.
Tăng cường quan hệ đối tác
Thông qua hỗ trợ xây dựng năng lực phòng vệ và hợp tác thiết bị quốc phòng. Nhật Bản đã chuyển giao 10 tàu đa năng cho Phillipines dưới hình thức ODA, dựa trên “thỏa thận giữa chính phủ hai nước về chuyển giao thiết bị và công nghệ quốc phòng”, được hai bên ký vào tháng 2/2016 – theo đó Nhật Bản cho hải quân Philippines mượn một máy bay huấn luyện cũ (tạm không sử dụng) MSDF TC90. Trong tháng 7, Nhật Bản lần đầu tiên hỗ trợ năng lực phòng vệ cho Philippines liên quan đến công nghệ bảo trì động cơ diesel cho hải quân nước này. Với Việt Nam, ngoài việc tài trợ 6 tàu sử dụng cho hải quân Việt Nam, Nhật Bản cũng tiếng hành đàm phán cung cấp các tàu mới trong tương lai gần. Tương tự như vậy, Nhật Bản cùng Indonesia tổ chức Hội nghị tham vấn ngoại giao, quốc phòng hai nước (2+2) vào tháng 12/2015, đến tháng 4/2016, Nhật Bản xây dựng chương trình hỗ trợ cho hải quân Indonesia trong việc xây dựng các bản đồ hàng hải.
Gần đây nhất Nhật Bản đã tăng cường hợp tác trong lĩnh vực an ninh với các nước ASEAN ở bên trong lục địa như Lào, Thái Lan, Myanmar. Tháng 2/2016, Bộ Quốc phòng Nhật Bản lần đầu tiên tổ chức hội thảo về ứng phó thảm họa cho quân đội Lào. Trong tháng 4 và tháng 5/2016, Nhật Bản hỗ trợ quân đội Thái Lan trong lĩnh vực liên quan pháp luật hàng không quốc tế và lĩnh vực an toàn bay. Trong tháng 6, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản lúc đó là ông Nakatani Gen đã có buổi hội đàm với Cố vấn quốc gia Myanmar Aung San Suu Kyi. Hai bên đã đồng ý về việc JSDF nâng cao năng lực viện trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa. Theo đó, đây là lần đầu tiên bà Aung San Suu Kyi hội đàm với một Bộ trưởng quốc phòng nước khác.
Không có gì phải nghi ngờ rằng, tình hình Biển Đông đứng đằng sau nỗ lực mở rộng sự hiện diện và tăng cường hợp tác với các đối tác khu vực ASEAN của Bộ Quốc phòng Nhật Bản và JSDF. Ngày 12/7/2016, tòa án Trọng tài quốc tế tại The Hugue, Hà Lan (PCA) đã ra phán quyết đường “9 đoạn” mà Trung Quốc tuyên bố chủ quyền trên Biển Đông không có cơ sở pháp lý. Sau khi phán quyết được công bố, Bộ Ngoại giao Nhật Bản ngay lập tức tuyên bố đây là giải pháp cuối cùng, các bên tranh chấp phải tuân thủ phán quyết và UNCLOS. Cũng trong tháng 7, tại đối thoại chiến lược ba bên Nhật – Mỹ – Úc, các bên đã ra tuyên bố chung kêu gọi Trung Quốc và Philippines tuân thủ phán quyết của Tòa Trọng tài.
Chia sẻ các chuẩn mực cũng như quy tắc chung thông qua quan hệ đối tác:
Tăng cường quan hệ ngoại giao quốc phòng với ASEAN không có nghĩa Nhật Bản đang đứng về phe với một trong hai nước đang có tranh chấp trên Biển Đông với Trung Quốc. Như đã biết, trong khi Nhật Bản đang tăng cường quan hệ quốc phòng với các quốc gia đang có tranh chấp với Trung Quốc trên Biển Đông như Việt Nam và Philippines, Nhật Bản cũng tìm cách hỗ trợ và tăng cường quan hệ quốc phòng với các nước khác không tranh chấp. Tương tự như vậy, việc cung cấp hỗ trợ thiết bị cho các quốc gia ASEAN nhằm mục đích chính thúc đẩy khả năng đối phó với cái được gọi là tình huống “vùng xám”, trước khi nó leo thang thành xung đột quân sự, chẳng hạn như việc tiến hành giám sát hàng hải và tránh các tình huống va chạm; không nhằm mục đích tăng khả năng quân sự cho các quốc gia. Thật vậy, sáng kiến hợp tác của Nhật Bản được xem như nhằm nỗ lực ngăn chặn các tình huống trong vùng xám thành xung đột quân sự, bằng cách thu hẹp khoảng cách giữa lực lượng phòng vệ bờ biển của các nước ven bờ với Trung Quốc.
Việc mở rộng sự hiện diện của Nhật Bản tại khu vực Đông Nam Á đã tạo ra cơ hội lớn cho nước này trong hợp tác với Trung Quốc. Trong ADMM+, cuộc diễn tập hàng hải chung, lần đầu tiên đã diễn tập tránh va chạm, các nước đã ký thỏa thuận (CUES) không để va chạm bất ngờ trên biển, bản thỏa thuận đã được ký bởi các quốc gia Tây Thái Bình Dương bao gồm cả Trung Quốc. Nhật Bản cũng áp dụng CUES trong tổ chức diễn tập hàng hải song phương với các quốc gia Việt Nam và Philippines, trong lương lại, Nhật Bản sẽ tiến hành các cuộc diễn tập tương tự với Trung Quốc. Việc thành lập một cơ chế liên lạc tránh va chạm giữa Nhật – Trung đang được đàm phán, các cuộc diễn tập của hai nước sẽ khuyến khích việc thành lập các cơ chế quản lý khủng hoảng giữa hai bên.
Trong ngắn hạn các hoạt động của Nhật Bản tiến hành trong khu vực Đông Nam Á sẽ không làm gia tăng căng thẳng trong khu vực, bởi không đơn phương đứng về phe nào trong tranh chấp lãnh thổ, cũng như không hỗ trợ mở rộng quân sự cho các quốc gia trong khu vực chống lại một quốc gia cụ thể. Nhật Bản đang tìm kiếm sự chia sẻ các chuẩn mực và quy tắc chung làm cơ sở cho trật tự và ổn định trong khu vực, như quy định của pháp luật và vai trò trung tâm của ASEAN bằng cách tăng cường hợp tác an ninh với khối ASEAN. Thúc đẩy quan hệ ngoại giao quốc phòng với các nước thành viên ASEAN là phương tiện hiệu quả nhất để đạt được các mục tiêu chính trị này.