Trung Quốc đã lên kế hoạch xây dựng và vận hành các phương tiện điện hạt nhân nổi trên Biển Đông. Từ năm 2016, hai nhà cung cấp hạt nhân chính thuộc sở hữu nhà nước của Trung Quốc là Tập đoàn hạt nhân quốc gia Trung Quốc (CNNC) và Tập đoàn điện hạt nhân Trung Quốc (CGN) đã công bố kế hoạch cùng phát triển xà lan điện hạt nhân đầu tiên của Trung Quốc để triển khai trên Biển Đông vào năm 2020, lò phản ứng đầu tiên trong số 20 lò phản ứng như vậy theo kế hoạch.
Nếu bất kỳ điều gì xảy ra với các nhà máy điện hạt nhân nổi của Trung Quốc – cho dù đó là một vụ tràn phóng xạ ra biển, hay hư hại khoang chứa do các cơn bão nhiệt đới, hay một vụ va chạm vô tình với các tàu đi qua – đều có tác động nghiêm trọng về môi trường, kinh tế và tâm lý đối với khu vực. Những nhà máy như vậy sẽ đem lại những rủi ro nghiêm trọng về tính an toàn đối với Trung Quốc và Đông Nam Á.
Các lò phản ứng sẽ không chỉ cung cấp điện hoặc nước đã khử muối mà các đảo do Trung Quốc kiểm soát rất cần, mà còn hỗ trợ hoạt động thăm dò dầu khí của Tổng công ty dầu khí hải dương Trung Quốc (CNOOC), chủ sở hữu giàn khoan dầu nước sâu Hải Dương-981. Năm 2014, việc triển khai giàn khoan này tới vùng biển tranh chấp đã gây bão táp chính trị giữa Trung Quốc và Việt Nam.
Thời gian qua, việc các phương tiện truyền thông nhà nước như tờ Nhân dân nhật báo xác nhận các kế hoạch như vậy đã dẫn tới các mối quan ngại rằng những phương tiện điện hạt nhân nổi này, một khi được hạ thủy trên Biển Đông, có thể giúp Trung Quốc đẩy nhanh hoạt động cải tạo đất và xây dựng đảo nhân tạo của nước này tại đó.
Nếu Trung Quốc triển khai các nhà máy điện hạt nhân nổi trên Biển Đông chắc chắn sẽ dẫ tới rủi ro về tính an toàn đối với nước này và các nước Đông Nam Á nằm quanh Biển Đông từ các xà lan điện hạt nhân tại vùng biển tranh chấp.
Một là, những thách thức nghiêm trọng trong hoạt động quản lý an toàn vận hành cho các nhà máy điện hạt nhân nổi do tính mới lạ của công nghệ, các điều kiện vận hành khó khăn và các hạn chế an toàn cố hữu của các nhà máy này (khoang chứa nhỏ hơn và khả năng xảy ra sự cố cao hơn do nguy cơ lật tàu hay va chạm). Các chuyên gia đã lên tiếng bày tỏ quan ngại về năng lực của các cơ quan quản lý an toàn hạt nhân của Trung Quốc trong việc theo kịp sự mở rộng nhanh chóng về số lượng và tính đa dạng của công nghệ trong chương trình hạt nhân dân sự của Trung Quốc. Trung Quốc hiện có 39 nhà máy điện hạt nhân trên mặt đất đang hoạt động, thuộc 3 loại hình công nghệ khác nhau (lò phản ứng nước nhẹ áp lực, lò phản ứng nước nặng áp lực và lò phản ứng nhanh tái sinh) từ nhiều bên cung cấp trong nước và nước ngoài, và 18 nhà máy khác đang được xây dựng.
Hai là, Trung Quốc vận hành các nhà máy hạt nhân nổi trên Biển Đông sẽ tạo ra các vấn đề về hợp tác an toàn hạt nhân với các nước ven biển ở Đông Nam Á. Thực thi Công ước Công ước về an toàn hạt nhân Trung Quốc cũng đã lên kế hoạch xây dựng và vận hành các phương tiện điện hạt nhân nổi trên Biển Đông. Kể từ năm 1996, Trung Quốc thường xuyên gửi báo cáo quốc gia về an toàn hạt nhân của nước này tới các cuộc họp đánh giá, bao gồm cả bản đồ với các tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc trên Biển Đông.
Mặc dù các quốc gia xung quanh Biển Đông có thể yêu cầu Trung Quốc cung cấp thông tin trong trường hợp xảy ra bất kỳ tai nạn nào đối với các phương tiện nổi của nước này, nhưng sẽ là quá muộn để các nước bị ảnh hưởng, thiệt hại thực hiện bất kỳ phản ứng nào trong trường hợp khẩn cấp, hoặc có kế hoạch giảm nhẹ thiệt hại một khi tai nạn xảy ra!
Khi các nhà máy điện hạt nhân nổi được Trung Quốc triển khai đến một vùng biển cũng được các nước Đông Nam Á như Việt Nam hay Philippines tuyên bố chủ quyền, việc ký kết các thỏa thuận song phương hay đa phương tương tự cho các phương tiện nổi này khó có thể xảy ra. Tuy nhiên, nếu không có bất kỳ kênh trao đổi thông tin nào, thì các nước Đông Nam Á có tuyên bố chủ quyền đối với các đảo ở Biển Đông sẽ không thể đảm bảo rằng Trung Quốc sẽ duy trì các tiêu chuẩn an toàn cao nhất cho các nhà máy điện hạt nhân nổi của họ.
Những thách thức về tính an toàn mà các nhà máy điện hạt nhân nổi của Trung Quốc phải đối mặt trong tương lai và các vấn đề khác (trách nhiệm pháp lý dân sự trong trường hợp xảy ra tai nạn với các phương tiện này, hoặc rủi ro an ninh từ cướp biển, hoặc các nhóm khủng bố trong khu vực) thì kịch bản tốt nhất cho khu vực sẽ là Trung Quốc xem xét lại nguồn cung cấp điện cho các đảo mà nước này kiểm soát, hoặc ít nhất trì hoãn triển khai đội tàu.
Nhưng theo các nguồn tin của Trung Quốc, nguyên mẫu trình diễn đầu tiên cho một lò phản ứng hạt nhân nổi do Trung Quốc sản xuất nhiều khả năng sẽ được thử nghiệm trên biển Bột Hải ngoài khơi bờ biển phía Bắc của Trung Quốc “trước năm 2020”. Sự phát triển nhanh chóng của chương trình tàu hạt nhân nổi của Trung Quốc khiến cho một kịch bản tốt nhất như vậy khó có thể xảy ra.
Như vậy các nước Đông Nam Á – với sự hỗ trợ của ASEAN và Mạng lưới các cơ quan quản lý hạt nhân ở khu vực Đông Nam Á (ASEANTOM), các tổ chức và diễn đàn khu vực như Hội đồng hợp tác an ninh khu vực châu Á-Thái Bình Dương (CSCAP) và các đối tác quốc tế khác có lợi ích trong khu vực như Mỹ, Nhật Bản hay Hàn Quốc – nên sớm tìm kiếm ít nhất một kênh liên lạc với Trung Quốc. Kênh liên lạc này nhằm trao đổi thông tin về sự an toàn của đội tàu và việc quản lý hoạt động của nó, trong khi không làm tổn hại đến tuyên bố chủ quyền của mỗi quốc gia đối với các đảo ở Biển Đông.
Vẫn biết với sự công khai, trắng trợn thực hiện âm mưu độc chiếm Biển Đông của những cái đầu nóng ở Trung Nam Hải sẽ không có giải pháp dễ dàng nào về tính an toàn của các nhà máy điện hạt nhân nổi. Nhưng không thể bó tay ngồi nhìn. Việc hợp tác, tìm ra một giải pháp khả thi là điều rất cấp bách trong lúc này, vì một Biển Đông trong tương lai không xảy ra rủi ro an toàn hạt nhân.