Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo (1/3) đã chỉ trích hoạt động xây đảo, quân sự hóa của Trung Quốc tại Biển Đông, đồng thời khẳng định Mỹ sẽ can thiệp và bảo vệ nếu Philippines bị tấn công vũ trang.
Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo phát biểu tại Manila
Mỹ cam kết sẽ thực hiện Hiệp ước An ninh Mỹ – Philippines 1951 (MDT) để bảo vệ Philippines ở Biển Đông
Phát biểu tại cuộc họp báo chung với Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin tại Manila, Ngoại trưởng Pompeo (1/3) cam kết sẽ bảo vệ Philippines trước “các vụ tấn công bằng vũ trang” ở khu vực Biển Đông, khẳng định các hoạt động xây đảo và động thái quân sự của Trung Quốc ở Biển Đông đe dọa tới chủ quyền, an ninh và kinh tế của Philippines cũng như Mỹ, nhấn mạnh Biển Đông là một phần của Thái Bình Dương, nên mọi vụ tấn công nhằm vào lực lượng, máy bay hoặc tàu của Philippines ở Biển Đông sẽ kích hoạt nghĩa vụ phòng thủ chung theo điều 4 trong Hiệp ước Phòng thủ lẫn nhau Mỹ và Philippines. Trước đó, trong cuộc họp kín với Tổng thống Rodrigo Duterte, ông Pompeo (28/2) thể hiện sự lo ngại rằng Trung Quốc đang dùng sức mạnh để áp chế tự do hàng hải trong khu vực và đó là điều hệ trọng đối với mọi quốc gia ở châu Á, đồng thời khẳng định Mỹ sẽ có chiến lược an ninh quốc gia nhằm đối phó mối đe dọa trên.
Trong thời gian qua, các quan chức cấp cao Philippines dường như đã kêu gọi xem xét lại Hiệp ước nói trên vì họ không chắc chắn liệu hiệp ước có được áp dụng tại khu vực Biển Đông hay không.Phát biểu tại hội nghị của Hiệp hội các nhà báo quốc tế ở Manila, Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana (17/1/2018) cho rằng Manila nên xem xét lại Hiệp ước đồng minh với Washington để làm rõ khi nào Mỹ hỗ trợ nước này trong bối cảnh căng thẳng ở Biển Đông là thách thức an ninh “lớn nhất” của Philippines. Theo Bộ trưởng Lorenzana, Philippines tin rằng đến lúc cần ngồi lại với Mỹ và xem xét lại các điều khoản về mối quan hệ đồng minh, cho rằng Philippines và Mỹ là đối tác, có quan hệ lịch sử sâu sắc, song cần xác định rõ vai trò và trách nhiệm của mình khi nhu cầu về việc cùng tham chiến xuất hiện. Ông Lorenzana cho biết một trong các vấn đề ông muốn làm rõ là điều kiện nào sẽ kích hoạt phản ứng hỗ trợ lẫn nhau giữa Mỹ và Philippines theo Hiệp ước bảo vệ đồng minh. Ông đặt câu hỏi liệu Philippines có phải tham chiến hay không nếu “xảy ra bắn nhau giữa Mỹ và Trung Quốc đâu đó ở đá Vành Khăn”.
Trước đó, Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ phụ trách khu vực châu Á Thái Bình Dương Randall Shriver (16/8/2018) cho biết, Mỹ sẽ giúp đồng minh Philippines trong trường hợp Trung Quốc xâm lược các đảo do Philippines kiểm soát ở Biển Đông, nhấn mạnh Mỹ sẽ là một đồng minh tốt và không có bất cứ một sự hiểu lầm nào về tính rõ ràng trong tinh thần của cam kết này, đồng thời khẳng định Mỹỳ sẽ giúp Philippines đáp trả một cách tương ứng. Vào năm 2012, Trung Quốc đã chiếm bãi cạn Scarborough của Philippines ở Biển Đông, Mỹ lúc đó đã lên tiếng phản đối nhưng vẫn không thể ngăn cản được Trung Quốc chiếm quyền kiểm soát bãi cạn này từ Philippines.
Đáp trả tuyên bố của Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lục Khảng tiếp tục lấp liếm khi cho rằng Trung Quốc và các nước xung quanh Biển Đông “cam kết duy trì hòa bình và ổn định khu vực”, viện dẫn nỗ lực đàm phán “bộ quy tắc ứng xử” nhằm ngăn chặn tranh chấp leo thang.
Trong khi đó, giới truyền thông nhận định phát ngôn của ông Pompeo đánh dấu lần đầu tiên một quan chức Mỹ công khai tuyên bố ý định của Washington trong việc phòng thủ bảo vệ đồng minh tại Biển Đông. Hiệp ước Phòng thủ lẫn nhau Mỹ – Philippines ký năm 1951 thể hiện cam kết của Manila và Washington về việc hỗ trợ lẫn nhau khi một bên bị “tấn công vũ trang tại khu vực Thái Bình Dương”.
Tầm quan trọng của Hiệp ước An ninh Mỹ – Philippines 1951 (MDT)
Hiệp ước An ninh Mỹ – Philippines 1951 (MDT) và Hiệp định Hợp tác Quốc phòng nâng cao (EDCA) giữa hai nước là công cụ pháp lý quan trọng để Mỹ bảo vệ Philippines trước các hoạt động khiêu khích, đe dọa an ninh từ Trung Quốc.
MDT được ký kết vào ngày 30/8/1951 tại Washington, DC giữa đại diện của Philippines và Mỹ, trong đó quy định cả hai nước sẽ hỗ trợ nhau nếu một trong hai nước bị tấn công từ bên ngoài. Cụ thể: Điều II, Mỹ và Philippines bằng cách tự giúp đỡ và hỗ trợ lẫn nhau để duy trì và phát triển năng lực cá nhân và tập thể chống lại các cuộc tấn công vũ trang. Điều III, Mỹ và Philippines thông qua Bộ Trưởng Ngoại giao hoặc các cơ quan đại diện để tham khảo, trao đổi ý kiến liên quan việc thực hiện MDT khi Mỹ hoặc Philippines nhận thấy toàn vẹn lãnh thổ, độc lập chính trị hay an ninh bị đe dọa bởi cuộc tấn công vũ trang ở bên ngoài Thái Bình Dương. Điều IV, khi Mỹ hoặc Philippines công nhận rằng một cuộc tấn công vũ trang trong khu vực Thái Bình Dương đe dọa đến hòa bình và an ninh của một trong hai nước thì Mỹ hoặc Philippines sẽ có trách nhiệm đảm bảo an toàn cho nước kia. Điều V, một cuộc tấn công vũ trang quy định trong Điều IV bao gồm một cuộc tấn công vũ trang trên lãnh thổ, trên các vùng đảo thuộc chủ quyền của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương, hoặc tấn công các lực lượng vũ trang, tàu, máy bay của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương. ĐIỀU VIII, MDT có hiệu lực vô thời hạn.
Ngày 28/4/2014, Mỹ và Philippines ký kết EDCA nhằm tăng cường khả năng hợp tác trong hỗ trợ nhân đạo và cứu trợ thảm họa thiên tai. Thỏa thuận cho phép các lực lượng vũ trang Mỹ tiếp cận, sử dụng các khu vực được chỉ định và các cơ sở thuộc sở hữu và kiểm soát của Mỹ theo yêu cầu của phía Philippines. Ngày 18/3/2016, Mỹ và Philippines đạt được Thỏa thuận cho phép luân chuyển sự hiện diện quân đội Mỹ tại 5 căn cứ ở Philippines, gồm căn cứ không quân Antonio Bautista, gần quần đảo Trường Sa ở Biển Đông; căn cứ không quân Basa, phía Bắc Manila; căn cứ Fort Magsaysay ở Palayan; căn cứ không quân Lumbia ở Mindanao và căn cứ không quân Mactan – Benito Ebuen ở Cebu. Phó trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Amy Searight tuyên bố thỏa thuận vừa đạt được là dựa trên nền tảng EDCA, cho phép Mỹ tăng cường hiện diện quân sự tại Philippines bằng cách luân chuyển tàu, máy bay phục vụ mục đích nhân đạo và hoạt động an ninh hàng hải; khẳng định Philippines là một “đồng minh quan trọng của Mỹ”.
Trước đó, tại lễ kỷ niệm 60 năm ký kết Hiệp ước, Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton và Ngoại trưởng Philippines Alberto Del Rosario (11/11/2011) tái khẳng định MDT là nền tảng cơ bản trong quan hệ song phương, hai nước có nghĩa vụ chung thực hiện MDT và cam kết sẽ duy trì quan hệ mật thiết, đáp ứng yêu cầu hợp tác để tăng cường khả năng phòng thủ, ngăn chặn các nguy cơ đe dọa an ninh chung; khẳng định tiếp tục hợp tác song phương trong việc giải quyết những thách thức khu vực và trên thế giới, bao gồm cả an ninh hàng hải và các mối đe dọa đối với an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu, phát triển hạt nhân, khủng bố và tội phạm xuyên quốc gia; khẳng định hai bên chia sẻ lợi ích chung trong việc duy trì tự do hàng hải và giải quyết tranh chấp chủ quyền ở các vùng biển thông qua các tiến trình hòa bình, hợp tác, đa phương và ngoại giao trong khuôn khổ luật pháp quốc tế; cam kết thúc đẩy lợi ích an ninh quốc gia chung thông qua đối thoại chiến lược cấp cao.
Đối với EDCA, Ngoại trưởng Albert del Rosario nhận định, EDCA là văn bản cần thiết trước hành động gây hấn của Trung Quốc ở Biển Đông. Thứ trưởng Quốc phòng Lorenzo Batino cho rằng, với việc thông qua EDCA, cơ chế chuẩn bị phòng thủ chung giữa Philippines với Mỹ trong tương lai sẽ được định hình rõ hơn. Quyền Tổng biện lý Florin Hilbay nhấn mạnh EDCA sẽ giúp quân đội chuẩn bị ứng phó tốt hơn trước nguy cơ bị tấn công quân sự. Ngoại trưởng Mỹ John Kerry (13/1/2016) cho biết, mối quan hệ chiến lược giữa Mỹ và Philippines được gắn kết bởi một thỏa thuận đảm bảo an ninh cho Philippines và Mỹ hoan nghênh quyết định của Tòa án tối cao Philippines cho rằng EDCA là phù hợp với Hiến pháp Philippines; khẳng định EDCA sẽ làm tăng cao khả năng can thiệp của các lực lượng quân đội Mỹ, đóng góp vào sự hiện đại hóa và cải thiện khả năng chung của Mỹ trong các hoạt động cứu trợ thiên tai. Trong khi đó, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ Daniel Russel nhận định Thỏa thuận đạt được vào thời điểm quan trọng, trước khi Tòa trọng tài quốc tế có phán quyết chính thức trong vụ Philippines kiện Trung Quốc.
Cam kết của Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo sẽ giúp Washington và Manila gần nhau hơn
Việc Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo lần đầu tiên khẳng định sẽ bảo vệ Philippines theo các điều khoản của MDT trước Trung Quốc sẽ là tín hiệu tích cực, thể hiện sự quan tâm cao độ của Mỹ đối với an toàn của đồng minh nói chung và vấn đề Biển Đông nói riêng. Trước đây, cựu Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton (12/2012) từng tuyên bố, Mỹ vẫn tiếp tục cam kết đối với an ninh của Philippines, tái khẳng định Mỹ có lợi ích quốc gia trong tự do hàng hải, duy trì sự ổn định và hòa bình, tôn trọng luật quốc tế và các hoạt động thương mại hợp pháp không bị cản trở ở Biển Đông, song Mỹ sẽ không đứng về bên nào trong cuộc tranh chấp chủ quyền ở khu vực này.
Cùng với tuyên bố trên, Mỹ cũng dần thay đổi quan điểm, lập trường trong vấn đề Biển Đông. Theo đó, Mỹ sẽ không còn trung lập trong vấn đề Biển Đông, mà sẽ tích cực ủng hộ Philippines, cũng như các nước trong khu vực, đồng thời tăng cường các hoạt động tuần tra đảm bảo tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông, gia tăng các hoạt động hiện diện quân sự để ngăn chặn các hành động phi pháp của Trung Quốc trong khu vực.
Trước đây, giới chuyên gia, học giả nhiều lần kêu gọi Chính quyền Mỹ cần đưa ra những cam kết, hành động cụ thể để bảo vệ Philippines trước các hành động hung hăng bất chấp luật pháp của Trung Quốc ở Biển Đông. Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Á của Quỹ Heritage ở Washington Walter Lohman kêu gọi Ủy ban Đối ngoại Hạ viện Mỹ cần dành cho Philippines một sự bảo đảm rõ ràng về an ninh; cho rằng Mỹ nên thay đổi lập trường về phạm vi áp dụng của MDT bao gồm những hòn đảo và bãi cạn hiện do Philippines chiếm đóng và nằm dưới quyền quản lý của Manila. Trong khi đó, Giám đốc Trung tâm Sức mạnh Hải dương Mỹ Cropsey (Viện Hudson) cho rằng, cùng với việc cộng đồng quốc tế ngày càng thể hiện sự quan tâm đối với phạm vi áp dụng của MDT sẽ khiến Chính phủ Mỹ xem xét lại vấn đề và có khả năng đưa ra cam kết sẽ bảo vệ Philippines giống như bảo vệ Nhật Bản ở Hoa Đông. Cựu Phó trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Seth Cropsey từng tuyên bố, Mỹ sẽ xử lý tranh chấp Biển Đông giống như Hoa Đông, cam kết sẽ bảo vệ Philippines giống như việc bảo vệ Nhật Bản.
Tuy nhiên, một số học giả ở Philippines cho rằng vào lúc này Mỹ không nên và sẽ không công khai nới rộng phạm vi áp dụng của MDT bao gồm những hòn đảo và bãi cạn do Philippines kiểm soát ở Biển Đông. Giáo sư Renato Cruz de Castro của Đại học De La Salle ở Manila cho biết, “Mỹ nên duy trì sự mơ hồ chiến lược về vấn đề này, một sự mơ hồ làm cho Trung Quốc không biết cách xoay sở và không thể so sánh quan hệ Mỹ – Nhật với quan hệ Mỹ – Philippines vì nhiều lý do”. Vì với việc nới rộng MDT sẽ “tự động đưa Mỹ và Philippines tới chỗ đối đầu trực tiếp với Trung Quốc”, trong khi quân đội Philippines yếu hơn nhiều so với quân đội Nhật Bản và Manila có thể chấp nhận sự mơ hồ chiến lược này, chưa yêu cầu Mỹ nới rộng phạm vi áp dụng MDT.
Trong khi đó, Trung Quốc liên tục đưa ra nhiều tuyên bố chỉ trích MDT và EDCA, cho rằng những Hiệp ước song phương giữa Mỹ và Philippines gây mất ổn định trong khu vực. Tân Hoa xã, cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Trung Quốc cho rằng Hiệp định An ninh Mỹ – Philippines sẽ làm cho căng thẳng leo thang và gây phương hại cho hoà bình và an ninh khu vực, Philippines đang quay sang cậy nhờ Mỹ ủng hộ tham vọng chống Trung Quốc; đồng thời cảnh báo Philippines sẽ gánh chịu “hậu quả tiêu cực từ việc làm không cân nhắc này”. Chu Phong, Đại học Nam Kinh, Trung Quốc cũng cảnh báo việc thực hiện EDCA sẽ làm cho những nơi tranh chấp ở Biển Đông có nguy cơ xảy ra xung đột quân sự.