Việt Nam sẽ đảm nhận vị trí Chủ tịch ASEAN năm 2020 trong bối cảnh có sự nhiều thay đổi trong khu vực, sự cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc, tranh chấp ở Biển Đông… Các vấn đề nội khối và ngoại khối, cùng các lo ngại an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng đang là những thách thức cho tính đoàn kết và vai trò trung tâm của ASEAN.
Trong bối cảnh thế giới và khu vực nhiều biến động, thách thức đan xen những cơ hội, nhiệm vụ đặt ra cho Chủ tịch luân phiên của ASEAN, mà cụ thể là Việt Nam trong năm 2020, là làm sao hóa giải các thách thức và nắm bắt cơ hội, tích cực phối hợp cùng tất cả các nước thành viên khác vì sự phát triển của ASEAN.
Trong bối cảnh đó, điều quan trọng đối với Việt Nam là phải xác định rõ những ưu tiên cho năm Chủ tịch ASEAN 2020 càng sớm càng tốt. Điều này sẽ giúp củng cố vai trò của ASEAN cũng như Việt Nam trong môi trường khu vực và toàn cầu, góp phần vào hòa bình, thịnh vượng trong khu vực cũng như thúc đẩy an ninh và sự phát triển của Việt Nam.
Trước đó, Bộ Ngoại giao Việt Nam đã tổ chức Hội thảo Quốc tế với chủ đề “Nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN của Việt Nam năm 2020: Khuyến nghị về các ưu tiên” có sự tham dự của hơn 50 đại biểu gồm chuyên gia cấp Vụ và cấp Phòng của các Bộ, Ngành, các cơ quan của Đảng và Quốc hội của Việt Nam làm công tác liên quan đến ASEAN và các học giả, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Sự kiện này nằm trong chuỗi các hoạt động nghiên cứu, đối thoại và tham vấn kiến nghị chính sách để chuẩn bị phục vụ cho năm Việt Nam làm Chủ tịch ASEAN 2020. Các khuyến nghị về ưu tiên sẽ xoay quanh 3 vấn đề trọng tâm chính là: Chính trị-An ninh, Kinh tế, và Văn hóa-Xã hội để Việt Nam làm tốt vai trò Chủ tịch ASEAN vào năm 2020, từ đó đóng góp một cách thực chất vào sự phát triển của Cộng đồng ASEAN. Ông Vũ Hồ, Vụ trưởng Vụ ASEAN, Bộ Ngoại giao, đồng thời là Phó Tổng thư ký Ủy ban quốc gia ASEAN 2020 cho rằng, những thức của ASEAN cần phải giải quyết trong cả một quá trình, chứ không thể chỉ trong một năm. Tuy nhiên, việc định rõ những ưu tiên sẽ giúp ASEAN nói chung và cụ thể là Việt Nam với vai trò Chủ tịch trong năm 2020 giải quyết những thách thức một cách hiệu quả nhất.
Trước đó, Tiểu ban Nội dung thuộc Ủy ban Quốc gia về Chuẩn bị và Thực hiện vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020 (UBQG ASEAN 2020) đã họp phiên đầu tiên. Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Quốc Dũng chủ trì cuộc họp nhằm tập trung trao đổi, đóng góp ý kiến về dự thảo Báo cáo của Tiểu ban Nội dung trình lên UBQG, đề cương Đề án tổng thể về việc Việt Nam đảm nhận vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020 cũng như đi sâu vào một số nội dung cụ thể chuẩn bị cho năm 2020. Các đại biểu đã tích cực thảo luận, cơ bản nhất trí với đề xuất về các nội dung công việc Tiểu ban Nội dung sẽ báo cáo lên UBQG ASEAN 2020, đồng thời trao đổi, chia sẻ về các định hướng chủ đề, ưu tiên, các đề xuất, sáng kiến cho năm 2020. Các đại biểu thống nhất yêu cầu đặt ra để xây dựng chủ đề, các trọng tâm ưu tiên và các sáng kiến là cần đảm bảo hài hòa các quan tâm của ASEAN, phù hợp với xu thế chung, có sự tiếp nối, kế thừa của các năm trước, có thông điệp rõ ràng, thể hiện được trọng tâm của cả năm và mang dấu ấn của nước Chủ tịch. Một số phương án cụ thể đã được cân nhắc, trao đổi và sẽ được tiếp tục được các thành viên Tiểu ban đóng góp, hoàn thiện. Bên cạnh đó, các chuyên gia cố vấn, với kinh nghiệm và hiểu biết sâu rộng về ASEAN, APEC và các vấn đề đa phương, đã tích cực tham gia đóng góp nhiều ý kiến quý báu, xác đáng cho quá trình xây dựng Chủ đề và các định hướng ưu tiên cho năm 2020. Cũng tại cuộc họp, các đại biểu đã thảo luận về tiêu chí để xây dựng logo, bộ nhận diện hình ảnh khi Việt Nam đảm nhiệm Chủ tịch ASEAN 2020, từ góc độ các yêu cầu về nội dung, và sẽ phối hợp với Tiểu ban Tuyên truyền – Văn hoá của UBQG sớm triển khai xây dựng.
Kết luận cuộc họp, Thứ trưởng Nguyễn Quốc Dũng, Trưởng Tiểu ban Nội dung hoan nghênh kết quả trao đổi tích cực tại cuộc họp đầu tiên của Tiểu ban Nội dung, coi đây là bước khởi đầu quan trọng để Tiểu ban tiếp tục triển khai các công việc về nội dung chuẩn bị cho năm ASEAN 2020 trong thời gian tới. Thứ trưởng đề nghị Thường trực Tiểu ban Nội dung tiếp thu các ý kiến đóng góp, sớm hoàn thiện các dự thảo Báo cáo, Đề án trình Phiên họp lần 2 của UBQG về ASEAN 2020. Thứ trưởng trông đợi các thành viên Tiểu ban Nội dung và các cơ quan liên quan tích cực chung tay đóng góp cho thành công của nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN của Việt Nam năm 2020, vì một cộng đồng ASEAN gắn kết và liên kết chặt chẽ, năng động, có khả năng thích ứng trước các biến chuyển của thời cuộc, có vai trò và vị thế ở khu vực và quốc tế, qua đó, ghi dấu ấn và hình ảnh của Việt Nam.
Trong khi đó, giới chuyên gia, học giả quốc tế, khu vực nhận định, trước khi Việt Nam làm chủ tịch ASEAN vào 2020, khu vực châu Á đứng trước những lựa chọn khó khăn khi Mỹ – Trung gia tăng cạnh tranh, ảnh hưởng về kinh tế, chính trị, quân sự; tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông tiếp tục có nhiều diễn biến phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh, lợi ích của các nước ASEAN; nội bộ ASEAN vẫn tiềm ẩn nhiều mâu thuẫn, bất đồng chưa được giải quyết triệt để…
Với vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020, nếu Việt Nam đưa ra tuyên bố giúp định rõ tầm nhìn của ASEAN, cho thấy sự khác biệt và tương đồng với hai sáng kiến Vành đai Con đường của Bắc Kinh (BRI) và Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của Washington (IPI), thì sẽ thu hút các đối tác tăng hợp tác với Hiệp hội và giúp tăng cường vai trò của ASEAN.
Với tranh chấp Biển Đông, Việt Nam khi nêu ra bàn thảo cần thể hiện cam kết mạnh mẽ với trật tự dựa trên luật lệ và luật quốc tế. ASEAN cũng nên thể hiện sự nhất trí về khái niệm các quy tắc quốc tế mà tất cả các bên cần tuân theo.
Trong khi đó, ông Shahriman Lockman, Nghiên cứu viên cao cấp thuộc Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (ISIS) Malaysia, nhận định thẳng thắn rằng, dù ASEAN đã đạt được nhiều sự đồng thuận cao nhưng hành động vẫn chưa quyết liệt. Trong các vấn đề quốc tế hiện nay, ASEAN không có nhiều đột phá so với 25 năm trước. ASEAN có nhiều cấu trúc trong khu vực nhưng chưa giải quyết được các vấn đề của khối. Ngoài ra, ASEAN chưa đứng ra làm vai trò trung gian cho các vấn đề quốc tế hay khu vực. Theo ông Lockman, Việt Nam sẽ gặp rất nhiều khó khăn, thách thức trong năm 2020 khi đảm nhiệm Chủ tịch ASEAN 2020. Những thách thức chung của khối cũng là những thách thức mà Việt Nam gặp phải trên cương vị chủ tịch luân phiên. Để giải quyết những vấn đề đó, Việt Nam cần có lộ trình cụ thể để tăng cường khả năng phản ứng nhanh đối với các diễn biến bên ngoài. Tuy nhiên, dù có nhiều thách thức, nhưng đây cũng là cơ hội để Việt Nam khẳng định vai trò của mình không chỉ trong khối ASEAN, trong khu vực, mà cả trong nhiều vấn đề quốc tế khác.
Nói về vai trò của Việt Nam trong khối ASEAN, Cựu Ngoại trưởng Indonesia Marty Natalegawa cho rằng, kể từ khi trở thành thành viên ASEAN, Việt Nam đã đóng vai trò là thành viên tích cực, có trách nhiệm và tới nay đã là một thành viên chủ chốt. Thời gian gần đây, cộng đồng quốc tế đã chứng kiến sự chuyển đổi đáng kể trong sự phát triển của ASEAN. Việc xây dựng cộng đồng ASEAN, xây dựng vị thế của ASEAN trong khu vực và toàn cầu cũng luôn có sự đóng góp đáng kể và quan trọng của Việt Nam. Trong bối cảnh hiện nay, ASEAN sẽ còn nhiều thách thức về kinh tế, xã hộ, đặc biệt là các vấn đề về an ninh, địa chính trị… nhưng ông Natalegawa tin tưởng ASEAN có thể cùng nhau giải quyết được những thách thức này và Việt Nam sẽ làm tốt vai trò lãnh đạo để ASEAN vượt qua những thách thức.
Theo ông Marty Natalegawa, đối với Việt Nam, vấn đề không đơn thuần chỉ là đảm nhận vai trò Chủ tịch ASEAN trong năm 2020, mà còn là vai trò lãnh đạo, bởi sự tin tưởng và kỳ vọng đối với Việt Nam cũng cao hơn so với một số nước thành viên khác trong khối. Việt Nam đã khuyến khích các nước thành viên trong khối thực hiện các thỏa thuận chung, điều đó đã góp phần làm tăng thêm sức mạnh của ASEAN. Ông Natalegawa nói: “Việt Nam đã làm rất tốt trong nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2010. Tôi hoàn toàn tin tưởng các bạn cũng sẽ làm tốt vai trò của mình trong nhiệm kỳ Chủ tịch 2020, đặc biệt là nâng cao hơn nữa sự hợp tác giữa các thành viên trong khu vực. Việc tổ chức các diễn đàn, hội thảo để lấy ý kiến chuyên gia như thế này là sáng kiến kịp thời của chính phủ Việt Nam nhằm chuẩn bị cho năm Chủ tịch ASEAN 2020. Năm 2020 cũng sẽ là năm quan trọng của Việt Nam khi các bạn cũng đảm nhận vai trò thành viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc”. Đối với Việt Nam, nhiệm kỳ chủ tịch ASEAN không chỉ ở khía cạnh chuyên môn, mà còn cả ở khâu tổ chức. Với những gì các bạn đang chuẩn bị, chúng tôi hy vọng, ASEAN và các nước thành viên sẽ được hưởng lợi từ nhiệm kỳ chủ tịch của Việt Nam.
Tiến sĩ Susilo Bambang Yudhoyono – nguyên Tổng thống Indonesia – từng nói: “Chúng ta không nên coi thành công của ASEAN là đương nhiên, chúng ta cần nỗ lực hơn nữa để tăng cường, tái tạo sức mạnh của ASEAN”. Việt Nam sẽ đảm nhận vai trò Chủ tịch luân phiên ASEAN từ ngày 1/1/2020. Trọng trách của Việt Nam là phát huy vai trò và đóng góp tích cực cho sự phát triển và lớn mạnh của ASEAN, với các ưu tiên về đẩy mạnh thực hiện thành công Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025, nâng cao khả năng thích ứng của ASEAN trước những đổi thay của môi trường khu vực và quốc tế, giữ vững vai trò, vị thế của ASEAN ở khu vực cũng như phát huy vai trò của ASEAN ở tầm toàn cầu.
Cho rằng có nhiều điều để học hỏi về ASEAN khi “ASEAN đã cho thế giới thấy họ có thể hợp tác rất hiệu quả trong nhiều nền kinh tế đa dạng, có thể đồng ý về nhiều điều chung và có sự thống nhất rất lớn” – Tiến sỹ Andrew Elek – Nghiên cứu viên cao cấp, Đại học Quốc gia Australia – nhận định, trong tương lai để phát triển thịnh vượng, ASEAN cần tiếp tục “nuôi dưỡng được niềm tin lẫn nhau” và “xây dựng lòng tin là chìa khóa để hợp tác hiệu quả”.
Được biết, từ khi gia nhập ASEAN vào năm 1995 tới nay, Việt Nam luôn coi ASEAN là một trong những ưu tiên đối ngoại hàng đầu. Trong gần 20 năm qua, Việt Nam đã luôn nỗ lực đóng góp vào các công việc chung của ASEAN với tư cách là một thành viên chủ động, tích cực và có trách nhiệm. Không chỉ đề xuất và thực hiện các sáng kiến của ASEAN, Việt Nam còn hết sức coi trọng việc nâng cao nhận thức, hiểu biết của các cơ quan và người dân trong nước về Hiệp hội, và nhất là về Cộng đồng ASEAN.
Với việc chuẩn bị đảm nhiệm vai trò Chủ tịch ASEAN vào năm 2020, Việt Nam đang tích cực công tác chuẩn bị, đặc biệt là tham khảo ý kiến giới chuyên gia, nghiên cứu, giới hoạch định chính sách về các sáng kiến thúc đẩy bản sắc và vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực. Hoạt động này còn giúp nâng cao nhận thức của người dân Việt Nam, tạo đồng thuận xã hội trong nước để thúc đẩy những nỗ lực mới về xây dựng Cộng đồng ASEAN.