Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin cho rằng việc Mỹ đưa ra các đề nghị có tính mơ hồ về vấn đề Biển Đông đã khiến Manila quan ngại và phải cải thiện quan hệ với Trung Quốc.
Trả lời phỏng vấn với hãng tin Bloomberg, Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin cho biết, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte quan tâm đến đề xuất của Trung Quốc về cho vay và hứa hẹn đầu tư hơn là lập trường không rõ ràng của Mỹ ở Biển Đông. Theo ông Teodoro Locsin, việc Trung Quốc ngỏ lời về đối tác chiến lược hấp dẫn hơn nhiều so với đề nghị hiện tại của Mỹ có sự mơ hồ về chiến lược; đồng thời cho rằng Hiệp ước phòng thủ chung với Mỹ không cản trở Philippines tăng cường hoặc thắt chặt quan hệ kinh tế với Trung Quốc, nhưng dù vậy Philippines sẽ không từ bỏ tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông và Philippines vẫn là đồng minh quân sự của Mỹ và sẽ đứng về phía Mỹ khi xung đột xảy ra.
Đáng chú ý, ông Teodoro Locsin cho biết, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte có ý định đẩy mạnh quan hệ với Trung Quốc trong 3 năm còn lại trong nhiệm kỳ của mình. Ngoại trưởng Locsin cho biết thêm việc Manila cải thiện quan hệ với Bắc Kinh đã mang lại nguồn vốn xây dựng cơ sở hạ tầng, các thỏa thuận thương mại và vốn đầu tư cho Philippines. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh Philippines sẽ không từ bỏ tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông để đổi lấy việc cải thiện quan hệ kinh tế.
Hiệp ước An ninh Mỹ – Philippines 1951 (MDT) và Hiệp định Hợp tác Quốc phòng nâng cao (EDCA) giữa hai nước là công cụ pháp lý quan trọng để Mỹ bảo vệ Philippines trước các hoạt động khiêu khích, đe dọa an ninh từ Trung Quốc. MDT được ký kết vào ngày 30/8/1951 tại Washington giữa đại diện của Philippines và Mỹ, trong đó quy định cả hai nước sẽ hỗ trợ nhau nếu một trong hai nước bị tấn công từ bên ngoài. Cụ thể: Điều II, Mỹ và Philippines bằng cách tự giúp đỡ và hỗ trợ lẫn nhau để duy trì và phát triển năng lực cá nhân và tập thể chống lại các cuộc tấn công vũ trang. Điều III, Mỹ và Philippines thông qua Bộ Trưởng Ngoại giao hoặc các cơ quan đại diện để tham khảo, trao đổi ý kiến liên quan việc thực hiện MDT khi Mỹ hoặc Philippines nhận thấy toàn vẹn lãnh thổ, độc lập chính trị hay an ninh bị đe dọa bởi cuộc tấn công vũ trang ở bên ngoài Thái Bình Dương. Điều IV, khi Mỹ hoặc Philippines công nhận rằng một cuộc tấn công vũ trang trong khu vực Thái Bình Dương đe dọa đến hòa bình và an ninh của một trong hai nước thì Mỹ hoặc Philippines sẽ có trách nhiệm đảm bảo an toàn cho nước kia. Điều V, một cuộc tấn công vũ trang quy định trong Điều IV bao gồm một cuộc tấn công vũ trang trên lãnh thổ, trên các vùng đảo thuộc chủ quyền của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương, hoặc tấn công các lực lượng vũ trang, tàu, máy bay của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương. ĐIỀU VIII, MDT có hiệu lực vô thời hạn.
Ngày 28/4/2014, Mỹ và Philippines ký kết EDCA nhằm tăng cường khả năng hợp tác trong hỗ trợ nhân đạo và cứu trợ thảm họa thiên tai. Thỏa thuận cho phép các lực lượng vũ trang Mỹ tiếp cận, sử dụng các khu vực được chỉ định và các cơ sở thuộc sở hữu và kiểm soát của Mỹ theo yêu cầu của phía Philippines. Ngày 18/3/2016, Mỹ và Philippines đạt được Thỏa thuận cho phép luân chuyển sự hiện diện quân đội Mỹ tại 5 căn cứ ở Philippines, gồm căn cứ không quân Antonio Bautista, gần quần đảo Trường Sa ở Biển Đông; căn cứ không quân Basa, phía Bắc Manila; căn cứ Fort Magsaysay ở Palayan; căn cứ không quân Lumbia ở Mindanao và căn cứ không quân Mactan – Benito Ebuen ở Cebu. Phó trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Amy Searight tuyên bố thỏa thuận vừa đạt được là dựa trên nền tảng EDCA, cho phép Mỹ tăng cường hiện diện quân sự tại Philippines bằng cách luân chuyển tàu, máy bay phục vụ mục đích nhân đạo và hoạt động an ninh hàng hải; khẳng định Philippines là một “đồng minh quan trọng của Mỹ”.
Trước đó, tại lễ kỷ niệm 60 năm ký kết Hiệp ước, Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton và Ngoại trưởng Philippines Alberto Del Rosario (11/11/2011) tái khẳng định MDT là nền tảng cơ bản trong quan hệ song phương, hai nước có nghĩa vụ chung thực hiện MDT và cam kết sẽ duy trì quan hệ mật thiết, đáp ứng yêu cầu hợp tác để tăng cường khả năng phòng thủ, ngăn chặn các nguy cơ đe dọa an ninh chung; khẳng định tiếp tục hợp tác song phương trong việc giải quyết những thách thức khu vực và trên thế giới, bao gồm cả an ninh hàng hải và các mối đe dọa đối với an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu, phát triển hạt nhân, khủng bố và tội phạm xuyên quốc gia; khẳng định hai bên chia sẻ lợi ích chung trong việc duy trì tự do hàng hải và giải quyết tranh chấp chủ quyền ở các vùng biển thông qua các tiến trình hòa bình, hợp tác, đa phương và ngoại giao trong khuôn khổ luật pháp quốc tế; cam kết thúc đẩy lợi ích an ninh quốc gia chung thông qua đối thoại chiến lược cấp cao.
Đối với EDCA, Ngoại trưởng Albert del Rosario nhận định, EDCA là văn bản cần thiết trước hành động gây hấn của Trung Quốc ở Biển Đông. Thứ trưởng Quốc phòng Lorenzo Batino cho rằng, với việc thông qua EDCA, cơ chế chuẩn bị phòng thủ chung giữa Philippines với Mỹ trong tương lai sẽ được định hình rõ hơn. Quyền Tổng biện lý Florin Hilbay nhấn mạnh EDCA sẽ giúp quân đội chuẩn bị ứng phó tốt hơn trước nguy cơ bị tấn công quân sự. Ngoại trưởng Mỹ John Kerry (13/1/2016) cho biết, mối quan hệ chiến lược giữa Mỹ và Philippines được gắn kết bởi một thỏa thuận đảm bảo an ninh cho Philippines và Mỹ hoan nghênh quyết định của Tòa án tối cao Philippines cho rằng EDCA là phù hợp với Hiến pháp Philippines; khẳng định EDCA sẽ làm tăng cao khả năng can thiệp của các lực lượng quân đội Mỹ, đóng góp vào sự hiện đại hóa và cải thiện khả năng chung của Mỹ trong các hoạt động cứu trợ thiên tai. Trong khi đó, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ Daniel Russel nhận định Thỏa thuận đạt được vào thời điểm quan trọng, trước khi Tòa trọng tài quốc tế có phán quyết chính thức trong vụ Philippines kiện Trung Quốc.
Tuy nhiên, việc thực hiện MDT và EDCA còn nhiều khó khăn; hiện còn “mơ hồ” về khả năng Mỹ sẽ can thiệp khi Trung Quốc cải tạo phi pháp bãi cạn Scarborough.
Thứ nhất, việc diễn giải MDT còn nhiều khó khăn và Chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump hiện vẫn chưa đưa ra cam kết sẽ bảo vệ Philippines trong trường hợp xảy ra tranh chấp biển đảo. Nhà nghiên cứu chính trị Richard J. Heydarian thuộc Đại học De La Salle (Philippines) cho rằng, nhìn bao quát chung về lập trường ngoại giao của Mỹ trong vài thập niên gần đây, nhiều chính quyền Mỹ đã từ chối việc làm rõ liệu MDT có được áp dụng trong trường hợp xảy ra xung đột về lãnh thổ trên Biển Đông hay không. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger cho rằng không có cơ sở pháp lý cho việc MDT sẽ bảo vệ tuyên bố chủ quyền của Philippines trên Biển Đông.
Thứ hai, EDCA sẽ khiến gia tăng nguy cơ xung đột quân sự trong khu vực. Ông Richard J. Heydarian cảnh báo cho đến nay chưa có một sự đảm bảo chắc chắn rằng EDCA sẽ tăng cường sức mạnh của Philippines tại các vùng biển tranh chấp, nếu xảy ra xung đột chỉ khiến Mỹ và Trung Quốc có những hành động nguy hiểm khi đối đầu với nhau tại Biển Đông.
Thứ ba, MTD không thể đi ngược lại lập trường trung lập của Mỹ trong vấn đề Biển Đông. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton (12/2012) từng tuyên bố, Mỹ vẫn tiếp tục cam kết đối với an ninh của Philippines, tái khẳng định Mỹ có lợi ích quốc gia trong tự do hàng hải, duy trì sự ổn định và hòa bình, tôn trọng luật quốc tế và các hoạt động thương mại hợp pháp không bị cản trở ở Biển Đông, song Mỹ sẽ không đứng về bên nào trong cuộc tranh chấp chủ quyền ở khu vực này.
Thứ tư, việc ký kết MDT xảy ra trước việc Philippines chiếm hữu thực tế tại Thị Tứ (Pag – Asa) và đây là khu vực tồn tại tranh chấp chủ quyền giữa Philippines, Việt Nam và Trung Quốc, không phải là vùng lãnh thổ của Philippines. Tuy nhiên, theo cựu Ngoại trưởng Mỹ Kissinger, Mỹ sẽ can thiệp khi tàu và quân đội Philippines bị tấn công ở những nơi quan trọng tại Thái Bình Dương.
Trong khi đó, Trung Quốc đã lợi dụng sức mạnh kinh tế để tìm cách lôi kéo, mua chuộc Philippines, khiến quan hệ giữa Mỹ – Philippines ngày càng có khoảng cách. Ngay sau khi Tòa Trọng tài (12/7/2016) ra phán quyết, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte (10/2016) có chuyến thăm 04 ngày tới Trung Quốc. Trong chuyến thăm, Bắc Kinh và Manila đã ký kết nhiều thỏa thuận hợp tác kinh tế, thương mại với tổng giá trị lên đến 24 tỷ đô la. Theo đó, Trung Quốc sẽ cung cấp cho Philippines 9 tỷ USD vốn vay ưu đãi, bao gồm một hạn ngạch tín dụng 3 tỷ USD từ ngân hàng Bank of China; các thỏa thuận đầu tư có tổng trị giá 15 tỷ USD. Phát biểu tại Bắc Kinh, Bộ trưởng Bộ Thương mại Philippines Ramon Lopez (21/10/2016) cho biết Trung Quốc và Philippines đã ký thỏa thuận sơ bộ trong các lĩnh vực đường sắt, cảng biển, năng lượng và khai mỏ với tổng trị giá 11,2 tỷ USD.
Trong chuyến thăm của Bộ Thương mại Philippines tới Bắc Kinh vào tháng 01/2017, Trung Quốc đã cam kết chi 3,7 tỷ USD vốn vay ưu đãi để Manila triển khai 30 dự án, tập trung trong các lĩnh vực xóa đói, giảm nghèo. Hai bên cũng nối lại các thảo luận về hợp tác khai thác năng lượng qua đàm phán giữa công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc (CNOOC) và Công ty PXP Energy Philippines. Ngoài ra, Trung Quốc đồng ý cung cấp 1,7 tỷ USD để mua 900 ngàn tấn gạo và các sản phẩm nông nghiệp của Philippines; cho Manila vay 500 triệu USD để mua sắm trang bị quân sự, đề nghị Philippines mua 03 tàu ngầm với trị giá 108 triệu USD, cam kết cung cấp gói viện trợ vũ khí cho cuộc chiến chống ma túy, khủng bố và bàn giao cho Philippines 23.000 khẩu súng trường M4.
Trong chuyến thăm Trung Quốc lần thứ hai và tham dự hội nghị thượng đỉnh “Một Vành đai, Một Con đường” của ông Duterte(5/2017), Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã cam kết cung cấp gói viện trợ 73 triệu đô la và hỗ trợ xây cơ sở hạ tầng tại Philippines; ngoài ra 9 công ty của Trung Quốc cũng ký ý định thư để đầu tư nhiều dự án kinh doanh trị giá 9,8 tỷ đô la tại Philippines.
Trong chuyến thăm Philippines của Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường (25/11/2017), Bắc Kinh đã đề xuất kế hoạch hợp tác kinh tế dài hạn với Philippines. Tại cuộc gặp, hai nhà lãnh đạo đã chứng kiến lễ ký kết 14 thỏa thuận hợp tác liên quan đến kinh tế và quốc phòng. Trung Quốc cũng cam kết viện trợ 150 triệu nhân dân tệ (22,6 triệu đô la Mỹ) để giúp tái thiết thành phố Marawi, nơi bị tàn phá nặng nề sau cuộc xung đột giữa lực lượng chính phủ và các tay súng phiến quân Hồi giáo.
Dư luận cho rằng hợp tác đầu tư, viện trợ của Trung Quốc sẽ giúp Philippines phát triển kinh tế, song Manila sẽ phải đánh đổi bằng “máu và nước mắt”. Giáo sư Herman Kraft (Đại học Philippines Diliman) nhận định, việc Philippines cải thiện quan hệ với Trung Quốc đã tạo điều kiện cải thiện tình hình kinh tế ở Manila. Cũng chính vì vậy, ông Duterte đã duy trì được sự ủng hộ của nhiều người Philippines. Theo thăm dò của cơ quan nghiên cứu Social Weather Stations ở Manila, mức ủng hộ dành cho ông Duterte lên tới 70% trong quý 1 năm 2018. Nhà kinh tế Rahul Bajoria (Singapore) cho rằng các quan chức Philippines sẽ hoan nghênh các khoản đầu tư lớn từ Trung Quốc để bù đắp cho sự sụt giảm của các khoản đầu tư từ nước khác.
Tuy nhiên, nghị sĩ đối lập Gary Alejano của Philippines (8/5/2018) cảnh báo Chính quyền Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte có thể đang trượt vào chiến lược ngoại giao bẫy nợ của Trung Quốc mà Manila có khả năng phải trả giá trên Biển Đông. Hiện Chính quyền của ông Duterte có thể vẫn chưa đứng trước nguy cơ vỡ nợ nhưng việc cứ liên tục vay những khoản tiền khổng lồ không kiểm soát từ Trung Quốc để hoàn thành các dự án lớn có thể khiến Philippines rơi vào bẫy nợ, đặc biệt là sẽ chứng kiến cảnh ông Duterte quá phụ thuộc vào Trung Quốc. Chuyên gia Tara Francis Chan phân tích cho rằng Trung Quốc luôn cho các nước vay với “lãi suất cắt cổ”; hiện nay các khoản vay của Philippines từ Trung Quốc phải chịu mức lãi suất lên tới 2%-3% trong khi mức lãi suất từ Nhật Bản chỉ ở mức 0,25%-0,75%. Ông Song Seng Wun (chuyên gia kinh tế, Singapore) nhận định, việc Philippines tiếp tục được tài trợ của Trung Quốc là điều không đáng ngạc nhiên, song các khoản tài trợ đó đi kèm điều kiện Philippines phải nghiêng về Trung Quốc trong vấn đề giải quyết tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông.Đáng chú ý, Thời báo Hoàn Cầu của Trung Quốc tiết lộ thêm rằng Bắc Kinh đã cho Philippines vay và tài trợ tổng cộng 7,34 tỉ USD để thực hiện 10 dự án cơ sở hạ tầng quy mô lớn, song các khoản vay luôn kèm theo những thỏa thuận chi trả, chẳng hạn dùng một số tài nguyên thiên nhiên thế chấp.