Ngày 3/6, Việt Nam và Nhật Bản tổ chức Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam – Nhật Bản lần thứ bảy tại Hà Nội, nhằm thúc đẩy quan hệ song phương và trao đổi các vấn đề cùng quan tâm.
Thúc đẩy quan hệ Việt Nam – Nhật Bản
Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Lê Hoài Trung và Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nhật Bản Takeo Mori đã đồng chủ trì Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam – Nhật Bản lần thứ bảy. Tại Đối thoại, hai bên đánh giá cao sự phát triển tích cực và toàn diện của quan hệ hai nước thời gian qua; nhấn mạnh cần duy trì thường xuyên các chuyến thăm, tiếp xúc các cấp, đặc biệt là cấp cao, nâng cao hiệu quả của các cơ chế đối thoại hiện có, góp phần tăng cường sự tin cậy chính trị và hiểu biết lẫn nhau. Hai bên nhất trí tăng cường hợp tác tại các diễn đàn quốc tế và khu vực, phối hợp chặt chẽ để thúc đẩy hợp tác giữa ASEAN và Nhật Bản phát triển ngày càng sâu rộng trong bối cảnh Việt Nam đang là nước điều phối quan hệ ASEAN – Nhật Bản giai đoạn 2018 – 2021 và sẽ là nước Chủ tịch ASEAN năm 2020.
Về vấn đề Biển Đông, hai bên nhất trí về tầm quan trọng của bảo đảm hòa bình, an ninh, an toàn và tự do hàng hải và hàng không, không sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, thúc đẩy giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước của Liên Hợp Quốc về luật biển 1982, tôn trọng đầy đủ các tiến trình ngoại giao và pháp lý, thực hiện hiệu quả và đầy đủ Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và sớm hoàn tất Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) thực chất, có hiệu lực và phù hợp với luật pháp quốc tế.
Trước đó, trong chuyến thăm Việt Nam (2 – 4/5), Bộ trưởng Quốc Phòng Nhật Bản Takeshi lwaya và Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Việt Nam Ngô Xuân Lịch đa trao đổi về tình hình thế giới, khu vực, đánh giá kết quả hợp tác giữa Bộ Quốc phòng hai nước thời gian qua, đưa ra các biện pháp thúc đẩy hợp tác quốc phòng trong thời gian tới. Hai bên khẳng định hợp tác quốc phòng trong những năm qua đã phát triển nhanh với kết quả thực chất, mang lại hiệu quả và thiết thực đóng góp quan trọng vào việc tăng cường quan hệ đối tác chiến lược giữa hai nước Việt Nam- Nhật Bản. Hợp tác quốc phòng là một trong những nội hàm quan trọng của mối quan hệ “Đối tác chiến lược sâu rộng” giữa hai nước Việt Nam – Nhật Bản. Hai bên thống nhất phối hợp chặt chẽ trong việc triển khai đồng chủ trì Nhóm chuyên gia ADMM+ về gìn giữ hòa bình mà hai nước sẽ đảm nhiệm khi Việt Nam là Chủ tịch luân phiên của ASEAN vào năm 2020. Hai bên nhất trí tiếp tục triển khai các nội dung đã được thiết lập trên các lĩnh vực hợp tác như đào tạo, hỗ trợ nâng cao năng lực, công nghệ thông tin, gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc; đẩy mạnh triển khai các nội dung tiềm năng hợp tác về quân y, công nghiệp quốc phòng; vì lợi ích an ninh của mỗi nước, vì hòa bình, ổn định và thịnh vượng của toàn khu vực, góp phần đưa hợp tác quốc phòng Việt Nam-Nhật Bản phát triển cả về chiều rộng lẫn chiều sâu, đạt hiệu quả thiết thực.
Nhìn lại những lần Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản
Tại Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản lần thứ sáu (12/2015), hai bên trao đổi ý kiến về chính sách đối ngoại, quốc phòng, an ninh của mỗi nước, các vấn đề quốc tế và khu vực cùng quan tâm và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo đảm hòa bình, an ninh, an toàn và tự do hàng hải, hàng không trên biển, phù hợp với luật pháp quốc tế, nhất là Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển năm 1982, nhằm duy trì hòa bình, ổn định, hợp tác và phát triển ở khu vực và trên thế giới. Hai bên nhất trí cần tăng cường hợp tác và phối hợp tại các diễn đàn quốc tế và khu vực. Hai bên cũng nhất trí tiếp tục thúc đẩy quan hệ Đối tác chiến lược sâu rộng Việt Nam-Nhật Bản, tích cực triển khai những thỏa thuận đạt được giữa Lãnh đạo cấp cao hai nước trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế – thương mại và giao lưu nhân dân. Hai bên nhất trí tăng cường hơn nữa hợp tác giữa Bộ Ngoại giao hai nước.
Tại Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản lần thứ năm (10/2014), Thứ trưởng Ngoại giao Nhật Bản Shinsuke Sugiyama khẳng định Nhật Bản luôn coi trọng và muốn đưa quan hệ với Việt Nam phát triển ngày càng toàn diện và sẽ tiếp tục hỗ trợ Việt Nam phát triển thông qua việc cung cấp nguồn vốn ODA cũng như phối hợp triển khai hiệu quả các chương trình, dự án hợp tác kinh tế quan trọng. Hai bên cũng đã trao đổi ý kiến một cách thẳng thắn về quan hệ Đối tác chiến lược sâu rộng Việt Nam-Nhật Bản, chính sách đối ngoại, an ninh, quốc phòng của mỗi nước và về các vấn đề quốc tế và khu vực hai bên quan tâm. Hai bên nhất trí hai nước cần duy trì thường xuyên các chuyến thăm, tiếp xúc giữa lãnh đạo cấp cao, phát huy vai trò và hiệu quả của các cơ chế đối thoại hiện có, cũng như tăng cường hơn nữa sự hợp tác giữa hai nước trên các diễn đàn quốc tế và khu vực. Hai bên nhất trí về tầm quan trọng của việc bảo đảm hòa bình, ổn định, và phát triển ở khu vực, các vấn đề trên biển cần phải được giải quyết bằng các biện pháp hòa bình, trên cơ sở luật pháp quốc tế, nhất là Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982.
Tại Đối thoại đối tác chiến lược Việt Nam – Nhật Bản lần thứ tư (11/2013), hai bên đã trao đổi ý kiến một cách cởi mở, thẳng thắn về chính sách đối ngoại, an ninh, quốc phòng của mỗi nước, các vấn đề quốc tế và khu vực cùng quan tâm, nhất trí tăng cường hợp tác tại các Diễn đàn đa phương. Hai bên nhất trí tiếp tục thúc đẩy các chuyến thăm và tiếp xúc ở các cấp, đặc biệt là cấp cao, triển khai hiệu quả các cơ chế đối thoại, tăng cường hợp tác trên các lĩnh vực kinh tế, thương mại, đầu tư…, đồng thời đẩy mạnh hơn nữa hợp tác giữa hai Bộ Ngoại giao.
Tại Đối thoại Đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản lần thứ ba (12/2012), hai bên đã trao đổi ý kiến một cách thẳng thắn về quan hệ đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản, chính sách đối ngoại, an ninh, quốc phòng của mỗi nước và về các vấn đề quốc tế và khu vực hai bên quan tâm. Hai bên nhất trí trong bối cảnh tình hình quốc tế, khu vực đang diễn biến nhanh chóng hiện nay, cần tăng cường hơn nữa sự hợp tác, phối hợp giữa hai nước trên các diễn đàn quốc tế và khu vực.
Ý nghĩa quan hệ Đối tác chiến lược Việt Nam-Nhật Bản
Mô hình quan hệ Việt-Nhật phản ánh một sự hội tụ sâu rộng lợi ích quốc gia giữa hai nước. Việt Nam coi Nhật Bản là một nguồn đáng tin cậy các khoản tài trợ, công nghệ, đổi mới và an ninh. Nguồn vốn ODA và đầu tư của Nhật Bản đã đóng một vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế bền vững của Việt Nam.
Về phần mình, Nhật Bản nhìn Việt Nam qua lăng kính các cơ hội kinh tế và chính trị. Việt Nam là một thị trường lớn gồm 90 triệu người với một tầng lớp trung lưu ngày càng lớn mạnh cho hàng hóa và các sản phẩm của Nhật Bản, cũng như một nơi thân thiện cho các khoản đầu tư của Nhật Bản với chi phí lao động tương đối rẻ và công nhân lành nghề. Ngoài ra, Việt Nam là một thành viên quan trọng của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và là quốc gia có kinh nghiệm nhất khu vực trong việc đương đầu với Trung Quốc.
Quan trọng hơn, ý nghĩa rộng lớn hơn của quan hệ đối tác Việt-Nhật nằm ở chỗ nó phù hợp như thế nào với một mạng lưới rộng lớn hơn các liên minh không chính thức ở ngoại vi của Trung Quốc. Kể từ khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, trật tự khu vực châu Á thường được mô tả là trật tự bao gồm “trung tâm và các vệ tinh” – một hình ảnh trực quan về một hệ thống do Mỹ dẫn đầu bao gồm các mối quan hệ an ninh song phương với các đồng minh châu Á của Mỹ. Tuy nhiên, kể từ năm 2009, trật tự bá quyền này dần dần phát triển thành một hệ thống “được kết nối” hơn – một mạng lưới các mối quan hệ an ninh có liên hệ với nhau, gần như đa phương. Mạng lưới an ninh này bao gồm các mối quan hệ quân sự song phương giữa các đồng minh truyền thống của Mỹ (Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Thái Lan và Philippines) cũng như giữa các đồng minh này và các nước Đông Nam Á khác.
Bên trong hệ thống này, ngoài Mỹ, Nhật Bản, Úc và Ấn Độ cũng đang tăng cường quan hệ chiến lược của mình với Việt Nam. Ấn Độ đã trở thành một nhà cung cấp vũ khí chiến lược chính và là nhà đầu tư chủ yếu vào các dự án dầu khí ngoài khơi Việt Nam ở Biển Đông, trong khi Nhật Bản đã cam kết hỗ trợ nhiều hơn để phát triển lực lượng Cảnh sát biển của Việt Nam. Nhật Bản cũng đã tiếp cận với cả Ấn Độ và Philippines trong những năm gần đây, với Chính quyền Shinzo Abe từng bước xây dựng một vai trò an ninh khu vực cho Tokyo. Tất cả các bên tham gia khu vực này đã và đang hoạt động song song với chiến lược xoay trục sang châu Á rộng lớn hơn của Mỹ, chiến lược một phần nhằm hạn chế hành vi hung hăng của Trung Quốc ở Tây Thái Bình Dương.
Philippines đã đẩy nhanh các cuộc đàm phán quốc phòng với các đối tác khác trong khu vực, đặc biệt là Hàn Quốc và Úc. Vừa qua, Bộ trưởng Quốc phòng Hàn Quốc đã có chuyến thăm hai ngày tới Manila, nơi ông đã ký một hiệp ước quốc phòng mới để trao đổi thông tin mật, các quan chức quân đội, thúc đẩy và hợp tác chống lại các mối đe dọa phi truyền thống và xuyên quốc gia. Manila cũng đang lên kế hoạch để tiến hành hai cuộc tập trận chung với Úc vào cuối năm nay. Philippines và Úc đã có được các mối quan hệ quân sự sâu sắc, bằng chứng là Hiệp định thăm viếng quân sự Philippines-Australia mà hai nước đã ký kết năm 2007. Manila sẽ ký một hiệp ước tương tự khác với Nhật Bản trong những năm tới.
Môi trường an ninh quốc tế cũng đã chứng kiến một “Đối thoại ba bên Nhật Bản-Úc-Ấn Độ” mới được khởi động vào tháng 6. Khuôn khổ đa phương này được Nhật Bản khởi xướng và được Úc cũng như Mỹ đón nhận mạnh mẽ. Cuộc họp hồi tháng 6 giữa các nhà ngoại giao Ấn Độ, Úc và Nhật Bản đã thể hiện sự hội tụ lợi ích ngày càng lớn chống lại sự hung hăng của Trung Quốc.
Một trong những kết quả cụ thể của sự hội tụ ngày càng lớn này là Nhật Bản sẽ tham gia cuộc tập trận Malabar vào tháng 10, một cuộc tập trận hải quân chung hàng năm giữa Ấn Độ và Mỹ ở Ấn Độ Dương. Cựu Bộ trưởng Quốc phòng Úc Kevin Andrews thừa nhận hồi đầu tháng này rằng Úc sẽ tham gia cuộc tập trận này. Sự tham gia của hải quân của Nhật Bản vào cuộc tập trận chung trên biển là biểu hiện của một kỷ nguyên mới hợp tác quân sự có phối hợp, được thúc đẩy bởi hành vi quyết đoán của Trung Quốc không chỉ ở Biển Đông mà còn ở Ấn Độ Dương.
Một cấu trúc liên minh thân thiết, được kết nối hơn do Mỹ dẫn dắt là quan trọng bởi vì nó tạo ra động lực lớn hơn cho các bên tham gia châu Á – bao gồm cả Việt Nam và Nhật Bản – để đóng một vai trò lớn hơn trong an ninh tập thể. Không sự “xoay trục”, không chiến lược quốc gia về Biển Đông – nếu có tồn tại – nào có thể bỏ qua một yếu tố chủ chốt ở châu Á. Lấy một ví dụ, những căng thẳng ngày càng gia tăng trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương đang làm cho lập trường của Mỹ và Nhật Bản bổ sung cho nhau hơn bao giờ hết. Trong bối cảnh này, những đóng góp của Nhật Bản – thực tế và tiềm năng – không nhỏ chút nào trong vấn đề Biển Đông, bởi Tokyo là một bên ủng hộ mạnh mẽ các nguyên tắc được nhất trí chung của luật pháp quốc tế và là một nhà cung cấp quan trọng những khả năng cụ thể cho các quốc gia khác như Việt Nam.
Cần đánh giá quan hệ đối tác chiến lược sâu rộng Việt-Nhật chính trong bối cảnh rộng lớn hơn này. Quan hệ song phương sâu sắc hơn không chỉ liên quan đến tác dụng đòn bẩy mà Việt Nam có thể giành được trước Trung Quốc ở Biển Đông. Liên kết chặt chẽ hơn với Nhật Bản cũng chắc chắn sẽ đưa Việt Nam vào một mạng lưới các đối tác thân thiện với Nhật Bản. Điều đó sẽ không chỉ đưa đến một Việt Nam mạnh mẽ hơn, mà còn một châu Á-Thái Bình Dương hòa bình và thịnh vượng hơn, điều sẽ đem lại lợi ích cho các nước bên trong cũng như vượt ra ngoài khu vực này.