Chuyển trọng tâm từ đối đầu sang hợp tác với Trung Quốc, Tổng thống Rodrigo Duterte lấy hợp tác song phương và thúc đẩy hợp tác khai thác chung ở Biển Đông là điểm nhấn. Tuy nhiên, các bước đi của ông Duterte đang vấp phải sự chỉ trích mạnh mẽ, quyết liệt từ nội bộ nhất là sau khi có thông tin Trung Quốc mời chào hợp tác theo tỷ lệ 60:40.
Trả lời kênh truyền hình ABS-CBN News hôm 28/10, Phó Tổng thống Philippines Leonor Robredo tuyên bố đanh thép rằng Philippines sẽ chỉ tham gia các thỏa thuận khai thác dầu mỏ với Trung Quốc nếu nước này công nhận chủ quyền của Philippines trên Biển Đông. Bà cho biết, “đối với tôi, tiền đề cho việc thỏa thuận với Trung Quốc là việc nước này phải thừa nhận quyền chủ quyền và chủ quyền của chúng tôi trong các khu vực sẽ khai thác chung”. Phó Tổng thống Philippines còn dẫn phán quyết của Tòa Trọng tài thường trực về Biển Đông vào tháng 7/2016 rằng “việc chúng tôi thắng lớn ở vụ kiện trên có nghĩa là chúng tôi sẽ không tham gia hợp tác với Trung Quốc trong các khu vực nằm trong phán quyết, trừ khi Trung Quốc thừa nhận chủ quyền của chúng tôi trong khu vực”.
Đây không phải lần đầu Phó Tổng thống Philippines Leonor Robredo tấn công cấp trên của mình, đương kim Tổng tống Philippines Rodrigo Duterte. Hôm 12/9, bà Robredo đã công khai tuyên bố việc Tổng thống Duterte có ý định gạt đàm phán biển Đông sang một bên để đổi lấy thỏa thuận khai thác dầu khí với Bắc Kinh là một bước đi “thiếu trách nhiệm” và “đáng xấu hổ”. Hồi giữa tháng 8/2019, bà Robredo kêu gọi Tổng thống Duterte phải có lập trường cứng rắn hơn trong việc bảo vệ chủ quyền Philippines ở Biển Đông. Nữ Tổng thống cho biết dân chúng Philippines lo lắng ông Duterte đang “bán mình” cho Trung Quốc. “Tổng thống Duterte đã đưa ra nhiều tuyên bố tạo cảm giác chúng ta đang ưng thuận ngầm với những gì Trung Quốc mong muốn”, bà Robredo nhận xét.
Không chỉ bà Robredo, Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin Jr. cũng lên tiếng khẳng định phán quyết của Tòa Trọng tài vượt lên trên thỏa hiệp giữa ông Duterte và người đồng cấp Trung Quốc Tập Cận Bình, do đó không thể gạt phán quyết sang một bên. Tương tự, hồi đầu tháng 9, Phó Chánh án Tòa án Tối cao Philippines Antonio Carpio cũng khẳng định tổng thống Philippines không có thẩm quyền quyết định phán quyết của tòa bị bãi bỏ, bị đảo ngược hoặc bị phủ quyết. Các chủ trương bắt tay Trung Quốc của Philippines có thể làm suy yếu giá trị thực tế của Phán quyết năm 2016 vốn có lợi cho Philippines. Sở dĩ phe đối lập ông Duterte khẳng định không ủng hộ “gác tranh chấp, cùng khai thác” mà ông Duterte và ông Tập đang hào hứng là vì hai lý do. Một là, Phán quyết cho thấy Manila không cần phải khai thác chung với Trung Quốc vì các khu vực hai bên định “ăn chia” 60/40 đều nằm trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Philippines. Điều đó có nghĩa là không tồn tại tranh chấp, nên nếu gọi là “gác tranh chấp, cùng khai thác” chính là sập bẫy của Trung Quốc “biến của người khác thành của chung”. Hai là, ông Duterte chủ trương ăn chia 60/40 và cho rằng có lợi với Manila, đó là quan điểm sai lầm. Nếu việc hợp tác thành hiện thực, tạm chưa bàn đến việc ông Duterte có khả năng vi hiến, vì vượt thẩm quyền cho phép nước ngoài vào EEZ khai thác tài nguyên thì khả năng tiếp theo là Trung Quốc sẽ lấn tới và chiếm các vùng biển của Philippines. Hậu quả là ngư dân lẫn các lực lượng chấp pháp của Manila bị đẩy ra khỏi khu vực.
Trái ngược với quan điểm của Phó Tổng thống Philippines Leonor Robredo và các chính trị gia khác cho rằng thỏa thuận “ăn chia” 60/40 của Trung Quốc và Philippines trên Biển Đông là “công bằng”. Vị quan chức này lý giải vì Trung Quốc sẽ chịu trách nhiệm thăm dò và xây dựng cơ sở hạ tầng, vì thế Manila sẽ có lợi khi Trung Quốc phải chịu phần lớn chi phí. Quan điểm này trùng khớp với những phát ngôn trước đây của Tổng thống Duterte. Với con số 60 được hưởng, ông Duterte cho rằng đây là một chương trình làm ăn có lời. Trong khi đó, theo vị tổng thống này, Philippines không thể chống lại các ý đồ hung hăng của TQ. Thậm chí ông lo ngại nếu xung đột xảy ra thì Philippines chịu thiệt hại nặng.
Giới quan sát cho rằng ông Duterte và đồng minh đã “sập bẫy” tâm lý của Trung Quốc. Việc Bắc Kinh hoàn thành việc xây dựng phi pháp các đảo nhân tạo, triển khai quân chiếm đóng bãi cạn Scarborough, quân sự hóa các đảo nhân tạo, triển khai lực lượng tàu chiến vây quanh một số thực tế do Philippines kiểm soát, đưa tàu hải cảnh và dân quân biển vào các vùng biển thuộc chủ quyền Philippines… đã khiến ông Duterte cho rằng “không thể ngăn cản ông Tập nếu ông ấy muốn” và tốt hơn nên bắt tay ăn chia với Bắc Kinh. Trong khi đó, phe đối lập cho rằng phán quyết của tòa năm 2016, quan hệ đồng minh với Mỹ và tình thế bất lợi đối với Trung Quốc nếu Bắc Kinh gây chiến chính là những lý do Manila không nên tự dọa mình bằng chiến tranh. Thế nên Philippines cần dựa vào ASEAN, đồng minh, đối tác để đưa Biển Đông, vốn liên quan lợi ích nhiều quốc gia ra dư luận quốc tế. Việc huy động sức mạnh tập thể vào Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) cũng là một cách tiếp cận hiệu quả nếu Philippines có cùng lập trường thượng tôn pháp luật là tôn trọng Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) năm 1982 và thúc đẩy quá trình công nhận Phán quyết của PCA.