Sau khi cựu Ngoại trưởng Philippines Albert del Rosario và cựu Tổng thanh tra Philippines Conchita Carpio Morales đã gửi đơn kiện Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ra trước Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) do những hành động “tàn bạo” của Bắc Kinh ở Biển Đông, một quan chức của ICC cho biết cơ quan này không có thẩm quyền thụ lý đợn kiện trên.
Theo quan chức trên, ICC không thể có phán quyết gì đối với khiếu nại này vì Trung Quốc không tham gia Quy chế Rome – một hiệp ước khai sinh ra ICC và rằng các cáo buộc về tội ác chống lại loài người xảy ra trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) và thềm lục địa của Philippines, nơi tòa cho rằng không được coi là một phần lãnh thổ nước này; cho biết “lãnh thổ” được định nghĩa theo Quy chế Rome chỉ bao gồm vùng đất liền, vùng nước nội địa, lãnh hải và vùng trời phía trên các khu vực này và không bao gồm EEZ – một khu vực cách bờ biển của một quốc gia ven biển 200 hải lý trong đó thực thi quyền chủ quyền, nhưng không có chủ quyền. Do đó, hành vi phạm tội hình sự diễn ra ở EEZ và thềm lục địa về nguyên tắc nằm ngoài lãnh thổ của một quốc gia ven biển và do đó, không nằm trong Quy chế Rome. Tòa ICC ra đời năm 2002 để buộc các cá nhân phải chịu trách nhiệm trước tội ác tàn bạo của mình với nhân loại.
Trong khi đó, Ngoại trưởng Philippines Albert del Rosario và cựu Tổng thanh tra Philippines Conchita Carpio Morales (5/12) cho biết công tố viên ICC “không bác bỏ khiếu nại của chúng tôi”; khẳng định “các công tố viên hoan nghênh các dữ liệu và bằng chứng mới để tiến hành vụ án và chúng tôi đang cung cấp cho họ”; đồng thời nhấn mạnh “điều này chỉ củng cố quyết tâm của chúng tôi.”
Được biết, đơn kiện của 2 cựu quan chức Philippines cáo buộc ông Tập Cận Bình và các quan chức cấp cao Trung Quốc đã phạm tội “gây thiệt hại môi trường nghiêm trọng, gần như tàn phá vĩnh viễn môi trường biển ở Biển Đông”; cho rằng thiệt hại về môi trường xảy ra khi ông Tập Cận Bình và các quan chức khác thực hiện “kế hoạch mang tính hệ thống nhằm chiếm lấy Biển Đông”. Theo đó, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và các quan chức khác đã có những hành vi vi phạm luật quốc tế khi gây ra tổn hại nghiêm trọng cho các thế hệ ngư dân Philippines và ngư dân các nước khác đánh bắt cá ở Biển Đông; cáo buộc hành động trên của Chính quyền Trung Quốc đã đẩy nhanh sự sụp đổ nghề cá và dẫn tới tình trạng thiếu lương thực ở một số quốc gia”; nhấn mạnh “mặc dù được công bố rộng rãi, những hành động vô nhân đạo và tàn bạo này của các quan chức Trung Quốc ở Biển Đông và trong lãnh thổ Philippines vẫn chưa bị trừng phạt; khẳng định chỉ ICC mới khiến Trung Quốc phải tôn trọng luật pháp”. Không những vậy, trong đơn kiện, ông del Rosario và bà Morales kêu gọi Công tố viên Fatou Bensouda của ICC khởi xướng “cuộc khảo sát sơ bộ” nhằm “đánh giá các hành vi phạm pháp của Trung Quốc chống lại người dân Philippines và các quốc gia khác”.
Trái ngược với ý kiến của ICC, giới chuyên gia nhận định đơn kiện trên hoàn toàn phù hợp với các quy định của ICC. Đơn kiện đã được hai cựu quan chức cao cấp Philippines gửi cho ICC vào ngày 15/03, tức là trước khi Manila chính thức rút khỏi Hiệp ước thành lập tòa án ICC 02 ngày (17/03/2019). Tổng thống Rodrigo Duterte đã quyết định rút Philippines khỏi Hiệp ước thành lập ICC sau khi Tòa án này (02/2018) tiến hành “xem xét sơ bộ” về tội ác chống nhân loại mà Tổng thống Duterte bị cáo buộc, do đã có quá nhiều người bị sát hại ở Philippines trong chiến dịch bài trừ ma túy mà ông phát động. Ngoài ra, ngay cả trong trường hợp không là thành viên của ICC, một quốc gia cũng có thể phải chịu ảnh hưởng của việc thực hiện thẩm quyền của tòa án. Trường hợp phổ biến là nếu công dân của nước đó phạm tội trên lãnh thổ của quốc gia là thành viên của ICC thì hành vi này thuộc thẩm quyền xét xử của tòa án. Một trường hợp nữa là hành vi phạm tội diễn ra trên lãnh thổ một nước không phải thành viên của ICC, nhưng lại do công dân của một nước thành viên tiến hành, thì ICC vẫn có thẩm quyền xét xử công dân đó. Như vậy, vụ kiện thỏa mãn điều kiện quan trọng của ICC, nghĩa là vụ kiện liên quan đến nước là thành viên của ICC.
Không những vậy, trong đơn kiện, cựu Ngoại trưởng Philippines Albert del Rosario và cựu Tổng thanh tra Philippines Conchita Carpio Morales đã khéo léo kiện ông Tập Cận Bình và một số quan chức cấp cao về các tội ác mang tính hủy diệt môi trường, đe dọa đời sống người dân do thực hiện các hành động phi pháp, phá hoại môi trường trong vùng biển của Philippines. Theo đó, nội dung đơn kiện đã đáp ứng được yêu cầu “xảy ra trên lãnh thổ của quốc gia thành viên đã chấp nhận quyền tài phán của ICC”. Ngoài ra, cựu Ngoại trưởng Philippines Albert del Rosario và cựu Tổng thanh tra Philippines Conchita Carpio Morales đã tái khẳng định mình chỉ là đại diện cho người dân Philippines kiện ông Tập Cận Bình, cũng như một số quan chức khác. Tính đến thời điểm hiện tại, đã có khoảng 40.000 người dân Philippines tuyên bố ủng hộ vô điều kiện đối với vụ kiện trên. Điều này nghĩa là đơn kiện trên không kiện một chủ thể là quốc gia hay tổ chức, mà chỉ là kiện các cá nhân đơn lẻ trong Chính quyền Trung Quốc. Nó hoàn toàn phù hợp với thẩm quyền của ICC.
Cuối cùng, nội dung kiện xoay quanh các hoạt động của Trung Quốc (dưới sự chỉ đạo của ông Tập Cận Bình) đã phá hủy môi trường sinh thái ở Biển Đông, đe dọa cuộc sống của hàng triệu người dân ven biển trong quá khứ, hiện tại và tương lại. Như vậy, nội dung vụ kiện sẽ phù hợp với thẩm quyền xét xử của Tòa về những tội phạm liên quan đến hành vi hủy hoại môi trường, khai thác trái phép tài nguyên thiên nhiên, chiếm đoạt đất đai phi pháp và tội ác chống lại loài người.
Trong khi đó, theo báo South China Morning Post, đến trưa ngày 26/3, đã có hơn 25.000 người Philippines ký vào bản “Tuyên bố ủng hộ” dành cho ông Albert del Rosario và bà Conchita Carpio Morales trong vụ kiện Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Hiện số người tham gia ký vào “Tuyên bố ủng hộ” vẫn đang tiếp tục gia tăng. Theo South China Morning Post, hiện chưa rõ tác động một phán quyết thông cảm từ ICC sẽ có tác động gì với cả Manila lẫn Bắc Kinh. Những người ủng hộ đơn kiện ca ngợi hành động dũng cảm của cựu Ngoại trưởng Albert del Rosario và cựu Tổng thanh tra Conchita Carpio Morales khi đệ đơn kiện ông Tập Cận Bình trước Tòa ICC về “những hành động sai trái của các quan chức Trung Quốc ở Biển Đông”, khẳng định người dân Philippines sẽ hoàn toàn ủng hộ Bộ trưởng del Rosario và bà Morales trong bất kỳ bước đi nào khác cần phải thực hiện để thúc đẩy vụ kiện này; đồng thời cho rằng vấn đề những người Philippines liên quan có lập trường chống chính phủ Trung Quốc vì những hành động ở Biển Đông, bao gồm cả lãnh thổ thuộc chính phủ Philippines chỉ là về thời gian.
Tuy nhiên, Giám đốc Viện Hàng hải và Luật biển tại Đại học Philippines Jay Batongbacal đánh giá, cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales sẽ gặp phải thách thức lớn khi theo đuổi vụ kiện. Trước tiên, họ cần thuyết phục được công tố viên xem xét sơ bộ vấn đề, mục tiêu duy nhất trong giai đoạn này là để công tố viên nhận định rằng có thể có tội danh theo quy định của ICC hay không. Từ đó, công tố viên mới tính đến việc đề nghị bộ phận Tiền xét xử (Pre-Trial Chamber – PTC) của ICC cho phép tiến hành việc điều tra đầy đủ. Ở bước tiếp theo của quy trình tại ICC, nếu nhận thấy có căn cứ hợp lý để kết luận có tội danh trong quyền tài phán của ICC, PTC sẽ mở vụ án hình sự, ra lệnh triệu tập hoặc lệnh bắt giữ người bị kiện. Khi nghi phạm bị giam, phiên tòa có thể bắt đầu. Phiên tòa sẽ kết thúc khi nghi phạm bị kết tội hoặc được tha bổng. Đáng chú ý, Jay Batongbacal cho rằng vụ kiện sẽ mang ý nghĩa chính trị nhiều hơn và hành động của cựu ngoại trưởng Del Rosario và bà Morales nhắc dư luận không quên những gì Trung Quốc tiến hành ở Biển Đông suốt từ năm 2012 đến nay. Trong giai đoạn gần 7 năm này, Trung Quốc đã cải tạo nhiều thực thể ở Trường Sa, biến thành các đảo nhân tạo. Bắc Kinh xây dựng các đường băng, căn cứ quân sự, triển khai nhiều vũ khí hiện đại đến khu vực. Trong bối cảnh đó, vụ kiện “ghi dấu phản ứng mạnh mẽ của người dân Philipines”, kể cả khi chính quyền đương nhiệm không muốn làm vậy. Hành động đưa Trung Quốc ra tòa là nhằm lên án tất cả mọi điều Bắc Kinh thực hiện ở Biển Đông, gồm cả việc quân sự hóa các đảo nhân tạo. Khi tuyên bố gửi yêu cầu lên ICC, ông Del Rosario và bà Morales đã khiến vấn đề được thảo luận sôi nổi trước dư luận.