Một cơ quan tư vấn nổi tiếng của Mỹ, Cục Nghiên cứu Châu Á Quốc gia, vừa công bố báo cáo về ‘sự khẳng định chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông, và đang được dư luận quan tâm. Báo cáo có mục đích “xác định các diễn biến mang tính lịch sử giữa Trung Quốc, Philippines và Việt Nam và đánh giá tác động của các tranh chấp ở Biển Đông”.
Một kết luận quan trọng là ‘sự khẳng định chủ quyền’ của Trung Quốc ở Biển Đông ít liên quan đến sức mạnh toàn cầu và chính sách quốc tế của Hoa Kỳ hơn là những gì thường được giả định”. Tuy nhiên phân tích này cũng khó nhìn thấy bản chất của vấn đề và vì vậy có thể đưa ra những kết luận không có cơ sở.
Trước hết, báo cáo dường như không coi trọng khuyến nghị của chính nó. Báo cáo đã nhận định “hành động của một nước trong một không gian biển có tranh chấp thường phụ thuộc nhiều vào bối cảnh”.
Thật vậy, vấn đề cơ bản của bản phân tích là họ bỏ qua cuộc tranh giành quyền thống trị chiến lược Mỹ-Trung và cho rằng ‘sự khẳng định chủ quyền’ của Trung Quốc là do các tuyên bố xung đột đối với các bãi đá và không gian đại dương hoặc tài nguyên với các bên như Việt Nam và Philippines. Báo cáo giả định rằng sự khẳng định này có thể được đo lường bằng phân tích “các loại hành động mà các quốc gia có liên quan đã thực hiện và ở đâu”.
Phương pháp luận này có thể áp dụng cho hành vi của Việt Nam và Philippines đối với nhau hoặc đối với hành động của Trung Quốc. Nhưng yếu tố thúc đẩy hành vi của chính Trung Quốc là quan điểm lịch sử và cuộc đấu tranh chiến lược hiện tại với Mỹ. Thật vậy, không thể tách rời các hành động của Trung Quốc đối với các bên tranh chấp khỏi bối cảnh rộng lớn hơn này.
Đối với Trung Quốc, Biển Đông trong lịch sử cung cấp khả năng tiếp cận vùng biển dễ bị tổn thương từ những kẻ xâm lược phương Tây, những kẻ đã chinh phục và đô hộ nó. Nhận thức này kéo dài đến thời kỳ hiện đại, cả về mặt chiến lược và ý nghĩa rằng các thuộc địa cũ của phương Tây đang cướp đoạt tài nguyên của khu vực thông qua các chủ sở hữu thuộc địa cũ của họ. Quan điểm như vậy giải thích mong muốn kiểm soát vùng biển này của Trung Quốc.
Hơn nữa, mối quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc là một cuộc cạnh tranh hậu trường về chiến lược và phát triển công nghệ chứ không phải là một động lực phản ứng hành động rõ ràng. Biển Đông hiện là điểm kết nối của cuộc tranh giành quyền bá chủ khu vực giữa Mỹ và Trung Quốc.
Họ có quỹ đạo ‘chiến lược hội tụ’. Trung Quốc đang phát triển cái mà Mỹ gọi là “chiến lược chống tiếp cận khu vực” được thiết kế để kiểm soát “vùng biển gần” của Trung Quốc và ngăn chặn việc tiếp cận của Mỹ trong trường hợp xảy ra xung đột.
Phản ứng của Mỹ là một kế hoạch hành động nhằm làm tê liệt bộ chỉ huy, kiểm soát, thông tin liên lạc và các máy tính được sử dụng cho hoạt động tình báo, giám sát và trinh sát (ISR) của Trung Quốc. Do đó, ISR là “mũi nhọn” cho cả hai và cả hai đều đang cố gắng thống trị khu vực này, cả trên và dưới các vùng biển gần của Trung Quốc.
Ngoài việc cung cấp quyền tiếp cận cho người dân thuộc địa và nuôi dưỡng các tuyến đường thương mại quan trọng, Biển Đông còn cung cấp “khu bàn đạp” tương đối mạnh cho các tàu ngầm hạt nhân tấn công trả đũa của Trung Quốc đóng tại Yulin trên đảo Hải Nam. Những chiếc tàu ngầm này là lá chắn chống lại một cuộc tấn công đầu tiên – điều mà Mỹ, không giống như Trung Quốc, đã khẳng định.
Mỹ không muốn Trung Quốc thiết lập ‘khu bàn đạp’ này. Mỹ sử dụng các đầu dò ISR để phát hiện và xác định khả năng của các tàu ngầm của Trung Quốc, cũng như theo dõi và nhắm mục tiêu vào chúng nếu cần thiết. Mỹ cũng đang lập bản đồ “chiến trường” tiềm năng.
Trung Quốc cho rằng Mỹ đang tỏ ra quyết liệt ở Biển Đông, với chính sách “trục xoay” năm 2011, các hoạt động tự do hàng hải lâu đời và hiện đang được tăng cường, khả năng phô trương sức mạnh thường xuyên (các nhóm tấn công tàu sân bay và máy bay ném bom hạt nhân và tàu ngầm) và các tàu thăm dò ISR khiêu khích của Mỹ.
Chính quyền của Donald Trump đã gia tăng nhịp độ các hoạt động quân sự của Mỹ trong khu vực, thách thức những gì họ coi là nỗ lực của Trung Quốc nhằm phá hoại trật tự quốc tế do Mỹ dẫn đầu. Tình hình trở nên nguy hiểm đến mức Bắc Kinh nghĩ rằng Mỹ sẽ tấn công các cơ sở của họ ở Biển Đông. Tổng thống Joe Biden đã tiếp tục tiến trình này.
Trong thập kỷ qua, Mỹ đã tăng cường tần suất hoạt động của các tàu thăm dò trên không và dưới nước một cách rõ rệt. Hiện nó đảm nhận trung bình bốn sứ mệnh mỗi ngày – khoảng 1.500 lần một năm – trên Biển Đông. Hơn nữa, một số đang tiến gần hơn đến bờ biển của Trung Quốc; một chiếc chỉ cách đó 25 hải lý.
Một báo cáo của Cơ quan An ninh Quốc gia-Hải quân Hoa Kỳ tiết lộ rằng Hoa Kỳ có “khả năng xác định vị trí và thu thập các đường truyền đến hoặc đi từ tàu ngầm Trung Quốc và tương quan giữa chúng với các tàu cụ thể”. Báo cáo đó cũng tiết lộ rằng một số nhiệm vụ của ISR cố tình “đánh lừa” các mục tiêu quân sự để thử phản ứng, do đó khiến cho thông tin liên lạc có thể bị đánh chặn.
Bước đi của Trung Quốc là phát triển khả năng thăm dò, gây nhiễu và nếu cần, vô hiệu hóa ISR của Mỹ trên một số khu vực Biển Đông mà nước này chiếm giữ trong thời gian xảy ra xung đột.
Đối với Trung Quốc, những thiết lập này là chìa khóa cho sự sống còn của họ. Thật vậy, những hệ thống lắp đặt này, được bổ sung bởi sự kết hợp của các vệ tinh, máy bay cảnh báo sớm trên không và máy bay không người lái “tạo ra một căn cứ hải quân để răn đe hạt nhân trên biển”.
Tất cả điều này có nghĩa là các yếu tố cơ bản thúc đẩy tình hình ở Biển Đông phải được suy luận hơn là quan sát. Hơn nữa, những phát triển trong chiến lược và công nghệ không nhất thiết là một ‘chuỗi liên tục’ và chuỗi các hành động cũng như phản ứng bề mặt có thể gây hiểu nhầm.
Báo cáo thừa nhận rằng “một số hành động quyết đoán nhằm vào các bên tranh chấp khác đã gián tiếp làm suy giảm uy tín lập trường của Hoa Kỳ trong khu vực”. Thật vậy – và đó là một yếu tố quan trọng hơn nhiều.
Nó cũng khuyến nghị rằng Mỹ nên “tăng cường sự hiện diện quân sự trong khu vực theo những cách mà các quốc gia trong khu vực có thể chấp nhận để đối trọng với chiến lược bành trướng của CHND Trung Hoa nhằm kiểm soát khu vực”. Đây là báo cáo gần nhất thừa nhận bối cảnh chiến lược cơ bản của tình hình. Nhưng nó không kết hợp được những kiến thức sâu sắc này vào phân tích.
Báo cáo kết thúc với một lời ngỏ rằng cần có thêm dữ liệu. Nhưng vấn đề của phân tích không phải là thiếu dữ liệu, mà là thiếu hiểu biết về các động lực cơ bản thúc đẩy hành vi của Trung Quốc ở Biển Đông.
T.P