Nhà lãnh đạo Trung Quốc đã dành sự tôn trọng khác thường cho kỳ phùng địch thủ suốt 10 năm qua của mình.
Định mệnh đã gắn kết cựu Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình suốt cả một thập niên.
Tập được chọn làm người đứng đầu Đảng Cộng sản Trung Quốc vào ngày 15/11/2012. Một tháng sau, Đảng Dân chủ Tự do của Abe giành chiến thắng trong cuộc tổng tuyển cử ở Nhật Bản, quay trở lại nắm quyền và giúp Abe giữ chức Thủ tướng lần thứ hai.
Nhiệm kỳ thứ hai đã khiến Abe trở thành thủ tướng tại vị lâu nhất trong lịch sử Nhật Bản. Ông tiếp tục có ảnh hưởng mạnh mẽ trong cả chính sách đối nội và đối ngoại ngay cả sau khi từ chức vì lý do sức khỏe vào năm 2020.
Abe và Tập đã lãnh đạo đất nước của mình trong thời kỳ hỗn loạn, xây dựng đại chiến lược trong tình trạng đối đầu với nhau. Cuộc cạnh tranh kéo dài hàng chục năm của họ đã đột ngột kết thúc bằng vụ ám sát Abe trong chiến dịch vận động tranh cử vào tuần trước.
Trung Quốc đặc biệt quan tâm đến ảnh hưởng mạnh mẽ của Abe đối với Đài Loan, và Bắc Kinh đang chờ đợi một sự kiện cụ thể, ngày 30/07, tưởng niệm hai năm ngày mất của cựu Tổng thống Đài Loan Lý Đăng Huy. Lý từng học tại Đại học Hoàng gia Kyoto (nay là Đại học Kyoto), ngưỡng mộ mọi điều về Nhật, và đặc biệt thành thạo tiếng Nhật.
Ngay từ đầu năm, đã có những tin đồn xôn xao sau phát biểu bị rò rỉ của Abe, về khả năng ông đến thăm Đài Loan sau cuộc bầu cử Thượng viện vào mùa hè này. Tưởng niệm ngày mất của Lý Đăng Huy có thể chính là cái cớ.
Một chuyến thăm của Abe chắc chắn sẽ khiến Trung Quốc phản ứng dữ dội, trong bối cảnh sau tuyên bố chung của Tổng thống Mỹ Joe Biden và Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida hồi tháng 5, mô tả hòa bình và ổn định tại Eo biển Đài Loan là “một yếu tố không thể thiếu trong an ninh và thịnh vượng của cộng đồng thế giới.”
Thay vào đó, cái chết của Abe đã dẫn đến một bước đi khác ở Đài Loan. Hôm thứ Hai, Phó Tổng thống Đài Loan Lại Thanh Đức (William Lai) đã đến Nhật Bản để viếng ông Abe. Vị chính trị gia thân Nhật đã đến thăm nhà của Abe ở Shibuya và dự đám tang của ông vào thứ Ba.
Dù được mô tả là chuyến thăm riêng tư vì tình bạn cá nhân giữa Lại và Abe, việc quan chức số 2 của Đài Loan đến Nhật Bản là một trong những sự kiện quan trọng nhất trong quan hệ song phương kể từ khi quan hệ ngoại giao bị cắt đứt vào năm 1972.
Sự kiện này được so sánh với chuyến dừng chân ở Nhật Bản vào năm 1985 của của Lý Đăng Huy, khi đó còn là Phó Tổng thống, đang trên đường về nước sau một chuyến công du nước ngoài.
Trong nội bộ Đảng Dân Tiến cầm quyền, Lại Thanh Đức được coi là một trong những ứng viên kế nhiệm Tổng thống Thái Anh Văn, thế nên đương nhiên là Trung Quốc sẽ quan tâm đến chuyến thăm của ông tới Nhật Bản.
Phản ứng chính thức của Trung Quốc đối với vụ ám sát Abe cũng đáng chú ý. Tập Cận Bình đã gửi một bức điện chia buồn tới Kishida vào ngày 09/07, buổi sáng ngày hôm sau khi Thủ tướng Abe qua đời. Tập nói rằng Abe “đã nỗ lực cải thiện quan hệ Trung Quốc-Nhật Bản trong thời gian đương nhiệm, và đã đóng góp tích cực vào nỗ lực này.”
Tập cho biết ông “đã đạt được đồng thuận quan trọng” với Abe về việc “xây dựng một quan hệ Trung-Nhật đáp ứng nhu cầu của kỷ nguyên mới,” còn nói thêm rằng ông “vô cùng thương tiếc” trước sự ra đi đột ngột của Abe.
Chủ tịch Trung Quốc bày tỏ mình sẵn sàng “làm việc với Thủ tướng Kishida để tiếp tục phát triển quan hệ láng giềng hữu nghị và hợp tác tốt đẹp giữa Trung Quốc và Nhật Bản, theo các nguyên tắc được thiết lập trong bốn văn kiện chính trị giữa hai nước.”
Cùng với vợ là Bành Lệ Viên, Tập đã gửi một bức điện chia buồn riêng tới vợ của Abe, bà Akie, để bày tỏ sự cảm thông. Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường cũng gửi một bức điện riêng tới Kishida.
Việc các lãnh đạo Trung Quốc gửi đi nhiều bức điện chia buồn sau cái chết của một nhà lãnh đạo nước ngoài là điều rất bất thường, và đáng được lưu tâm. Trên thực tế, Tập từng thừa nhận rằng Abe, chính trị gia mà ông luôn có quan hệ căng thẳng trong 10 năm qua, là người mà Mỹ coi là “có vai trò thực sự quan trọng” (the real deal.)
Abe là một nhân vật gây chia rẽ ở Trung Quốc, nơi mọi người có ấn tượng mạnh mẽ rằng ông là một chính trị gia cánh hữu, kiên quyết ủng hộ việc sửa đổi hiến pháp hòa bình của Nhật Bản.
Ý tưởng “Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương mở và tự do” của Abe chắc chắn có nhắm đến Trung Quốc. Nhà lãnh đạo Nhật Bản đã tận dụng mối quan hệ của mình với cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump để thúc đẩy khái niệm này đi xa hơn nữa.
Chừng nào Tập còn là nhà lãnh đạo của Trung Quốc, giọng điệu tích cực được ghi trong các bức điện chia buồn sẽ được coi là đánh giá chính thức của nước này về cựu Thủ tướng Nhật Bản quá cố.
Ngày 08/07, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị đã có mặt tại Indonesia. Khi báo đài công bố tin Abe bị bắn, Vương ngay lập tức bày tỏ sự lo lắng. Trả lời phóng viên Nikkei Asia bằng tiếng Nhật, ngôn ngữ mà ông thông thạo nhưng hiếm khi sử dụng trước công chúng, Vương cho biết ông đã nhận được sự hỗ trợ từ Abe trong thời gian làm Đại sứ Trung Quốc tại Nhật Bản và họ đã hợp tác để cải thiện quan hệ giữa hai quốc gia.
Trong nửa sau thời kỳ cầm quyền của Abe, cơ hội để hai nhà lãnh đạo gặp gỡ cá nhân đã tăng lên, và đôi khi, Abe cũng thể hiện sự hóm hỉnh của mình.
Trong một lần gặp gỡ, hai người đã nói về sở thích cá nhân. “Tôi nghe nói ông là một tay chơi golf rất cừ,” Tập nói với Abe.
Đến lượt mình, Abe hướng về phía Vương, người khi đó cũng đang ở trong phòng và nói: “Chà, tôi không giỏi bằng ông Vương đâu. Tôi nghe nói hồi ở Nhật, ông ấy chơi golf khá lắm.”
Hơi giật mình, điều duy nhất Vương có thể làm là bảo rằng mình đã không hề chơi môn này kể từ khi trở về Trung Quốc. Thực tế thì chiến dịch chống tham nhũng khốc liệt của Tập đã cấm các quan chức cấp cao của Trung Quốc chơi golf, vì thế Vương đã rơi vào thế khó xử với sếp của mình.
Giai thoại này minh họa cho bầu không khí cởi mở, thoải mái giữa Tập và Abe. Có lẽ cuộc gặp gỡ đáng nhớ nhất của họ là khi gặp nhau lần đầu tiên vào tháng 11/2014, bên lề hội nghị cấp cao Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) tại Bắc Kinh. Đây là cơ hội đầu tiên để họ có thể trò chuyện kéo dài, gần hai năm sau khi cả hai nhậm chức, nhưng Tập vẫn giữ vẻ mặt cứng đờ khi bắt tay và chụp ảnh kỷ niệm.
Quan hệ Trung-Nhật tiếp tục băng giá sau khi Nhật quốc hữu hóa quần đảo Senkaku vào tháng 09/2012, ngay trước khi Tập lên nắm quyền, khiến làn sóng biểu tình chống Nhật dữ dội nổ ra ở Trung Quốc.
Nhưng hội nghị thượng đỉnh APEC là một thời khắc quan trọng đối với chủ nhà Tập. Nếu người ta đánh giá rằng ông không thể hội đàm với nhà lãnh đạo của nước láng giềng Nhật Bản, thì uy tín ngoại giao của ông sẽ bị nghi ngờ.
Cựu Thủ tướng Nhật Bản Yasuo Fukuda là người có công trong việc tổ chức cuộc gặp đầu tiên này. Fukuda, một đảng viên lão thành trong Đảng Dân chủ Tự do của Abe, đã có chuyến đi lặng lẽ đến Bắc Kinh vào tháng 06/2014. Sau khi nhận được phản ứng thuận lợi từ phía Trung Quốc, Fukuda trở lại Tokyo để khuyên Abe không nên bỏ lỡ cơ hội gặp Tập Cận Bình.
Fukuda trở lại Bắc Kinh vào ngày 28/07 và bí mật đến gặp Tập để nhấn mạnh tầm quan trọng của cuộc đối thoại giữa hai nhà lãnh đạo.
Trọng tâm chính của Fukuda là tạo ra một cơ chế quản lý khủng hoảng cho Biển Hoa Đông, bao gồm cả quần đảo Senkaku, và điều đó dẫn đến một “thỏa thuận song phương bốn điểm”.
Tập đã gật đầu đồng ý khi Fukuda đưa ra thông điệp của mình. “Tôi hoàn toàn hiểu,” Tập nói, cảm nhận được sự chân thành của cựu Thủ tướng Nhật. Trong số những người có mặt tại cuộc họp đột phá ấy, có nhà ngoại giao hàng đầu của Trung Quốc Dương Khiết Trì và Ngoại trưởng Vương Nghị.
Ngày hôm sau, chính quyền Tập tuyên bố điều tra Chu Vĩnh Khang, cựu Ủy viên Thường vụ Bộ Chính trị, cơ quan ra quyết định hàng đầu của Đảng Cộng sản. Đó là một cột mốc quan trọng trong chiến dịch chống tham nhũng do Tập phát động, nhằm loại bỏ những kẻ thù chính trị. Bằng cách giải quyết vấn đề lớn nhất còn chưa xử lý của chính trị trong nước, Tập đã củng cố quyền lực của mình và chuyển hướng sự tập trung sang lĩnh vực ngoại giao.
Kishida, người khi đó là Ngoại trưởng Nhật Bản, cũng đóng một vai trò quan trọng. Ông đã có buổi gặp không chính thức với Vương Nghị tại Myanmar, vào đêm muộn ngày 09/08 trong một hội nghị quốc tế.
Vì đã có mặt trong cuộc họp bí mật Tập-Fukuda, Vương biết được ý định của nhà lãnh đạo Trung Quốc và đã hồi tưởng bầu không khí tích cực trong phòng. Kishida và Vương nhất trí về sự cần thiết phải cải thiện quan hệ Trung-Nhật.
Sau cuộc gặp Tập-Abe, quan hệ Trung-Nhật bắt đầu được cải thiện. Mùa hè năm 2015, một bức ảnh chụp Tập và Abe bắt tay trong cuộc gặp đầu tiên của họ tại APEC đã xuất hiện tại Bảo tàng Kháng chiến chống Nhật của Trung Quốc (Museum of the War of Chinese People’s Resistance Against Japanese Aggression). Bảo tàng nằm gần Lư Cầu Kiều ở Bắc Kinh, nơi lực lượng Trung Quốc và Nhật Bản đã đụng độ vào năm 1937, khơi đầu cho Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai.
Dù cả Tập và Abe đều không cười trong bức ảnh, nhưng biểu cảm của họ không cho thấy sự giận dữ. Tuy nhiên, quan hệ Trung-Nhật vẫn còn gặp nhiều khó khăn, và chuyến thăm cấp nhà nước của Tập tới Nhật Bản dự kiến diễn ra vào tháng 04/2020 đã phải hoãn lại vì đại dịch Covid-19.
Dù bản thân Abe chưa bao giờ lên tiếng về việc bị xem là “diều hâu,” nhưng đường lối ngoại giao của ông luôn mang tính hiện thực chủ nghĩa và thực dụng. Ngay sau khi chính quyền Abe đầu tiên nhậm chức vào năm 2006, Trung Quốc và Hàn Quốc đã được chọn làm điểm đến trong các chuyến công du nước ngoài đầu tiên của ông, bất chấp nhiều vấn đề nổi cộm với cả hai nước này. Tính cách ‘diều hâu’ bẩm sinh của Abe đã cho phép ông vượt qua các lực lượng bảo thủ trong nước vào những thời điểm như vậy.
Đảng Dân chủ Tự do của Kishida đã giành chiến thắng vang dội trong cuộc bầu cử Hạ viện hôm Chủ nhật, diễn ra chỉ hai ngày sau khi Abe qua đời. Từng là Ngoại trưởng dưới thời Abe, hơn ai hết, Kishida hiểu rõ những bước đi cẩn trọng đã được thực hiện trong thời gian qua, để cải thiện quan hệ song phương với Trung Quốc.
Tuy nhiên, quan hệ Trung-Nhật vẫn đang bế tắc, dù năm nay đánh dấu cột mốc kỷ niệm 50 năm bình thường hóa quan hệ song phương. Chắc chắn sẽ có những dịp trong tương lai để Kishida tận dụng kinh nghiệm của mình với tư cách là ngoại trưởng của Abe.
T.P