Phát biểu tại cuộc họp báo bên lề kỳ họp “Lưỡng hội” Trung Quốc hồi đầu tháng 3/2025, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị khẳng định nước này sẵn sàng cùng các nước ASEAN tăng cường đối thoại, hóa giải khác biệt và đạt được tiếng nói chung, sớm đạt được Bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC) để thực sự đưa Biển Đông thành vùng biển hòa bình, hữu nghị và hợp tác.
Ông Vương Nghị còn leo lẻo nói rằng, trong năm qua, với nỗ lực chung, Biển Đông vẫn duy trì hòa bình và ổn định, là vùng biển an toàn và bận rộn nhất thế giới cho hoạt động hàng hải và hàng không.
Thế nhưng sau đó chỉ hơn 1 tháng, chính Trung Quốc lại vi phạm nghiêm trọng Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) khi Hải cảnh Trung Quốc đổ bộ lên một bãi cạn tại cụm Thị Tứ thuộc quần đảo Trường Sa giăng cờ Trung Quốc. Điều 5 của DOC quy định các quốc gia tự kiềm chế, không có các hành động gây phức tạp và gia tăng tranh chấp có thể ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định. Quy định rõ việc chiếm giữ đảo, đá, bãi cạn, bãi ngầm và các cấu trúc chưa có người ở là hành vi cần kiềm chế.
Giới chuyên gia cho rằng hành vi của Trung Quốc không chỉ vi phạm nghiêm trọng DOC mà còn phá hoại tiến trình đàm phán về COC vì hành động của Bắc Kinh gây mất niềm tin của các nước trong ASEAN. Điều đáng nói là Tân Hoa Xã – hãng thông tấn chính thức của chính quyền Bắc Kinh cũng như một loạt đài truyền hình, trang mạng Trung Quốc lại còn ngang nhiên công bố hình ảnh Hải cảnh Trung Quốc đổ bộ lên bãi cạn này để giăng cờ Trung Quốc. Đây là việc làm hoàn toàn có chủ ý của Bắc Kinh nhằm thách thức cộng đồng quốc tế, cho thấy Bắc Kinh chà đạp cả lên những thoả thuận đa phương lẫn dư luận quốc tế.
Cũng trong ngày 25/4/2025, Bộ Tài nguyên Thiên nhiên Trung Quốc đã công bố Báo cáo về “hệ sinh thái Thiết Tuyến Tiêu (đá Hoài Ân) và Ngưu Ách Tiêu (Việt Nam gọi là đá Ba Đầu và tên tiếng Anh là Witsun Reef)”. Báo cáo của Bộ Tài nguyên Thiên nhiên Trung Quốc, dựa trên vệ tinh viễn thám và khảo sát thực địa, cho biết bốn bãi cát trên các rạn san hô “Thiết Tuyến” và “Ngưu Ách” đều được hình thành tự nhiên, nhô lên khỏi mặt nước khi thủy triều lên. Ở mức thủy triều trung bình, các bãi cát này cao hơn mặt nước chừng 1,1 đến 1,47 mét.
Việc Trung Quốc tuyên bố các thực thể nổi lên trên mặt nước một cách tự nhiên khi thủy triều lên cao là một trong những bước nhằm tuyên bố chủ quyền. Theo UNCLOS 1982, các thực thể tự nhiên cao hơn mặt nước khi thủy triều cao được coi là đảo hoặc đá, có thể tuyên bố chủ quyền nếu không đang thuộc chủ quyền của nước khác. Trái lại, các thực thể nửa nổi nửa chìm (low-tide elevations – LTE) không thể là cơ sở để tuyên bố chủ quyền lãnh thổ hay vùng biển riêng nếu chúng nằm ngoài lãnh hải của một quốc gia ven biển. LTE là các thực thể hình thành tự nhiên, chỉ nổi lên mặt nước khi thủy triều xuống thấp.
Hoài Ân nằm trong cụm Thị Tứ thuộc quần đảo Trường Sa. Đá Ba Đầu nằm trọng cụm Sinh Tồn Đông. Cả hai thực thể này chưa có lực lượng thường trực của nước nào. Trung Quốc đã nhiều lần nhòm ngó 2 thực thể này. Đá Ba Đầu là nơi tàu bè của Trung Quốc nhiều lần tập trung với số lượng lớn trong những năm gần đây, có thời điểm (tháng 3/2021), Trung Quốc đưa tới đây gần 200 tàu cùng lúc, và ở lại trong nhiều ngày. Cộng đồng quốc tế đã lên tiếng phê phán mạnh mẽ những hành động này của phía Trung Quốc.
Giới chuyên gia nhận định việc Báo cáo của Bộ Tài nguyên Thiên nhiên Trung Quốc đưa ra các số liệu nói Hoài Ân và Ba Đầu nổi lên trên mặt biển lúc thuỷ triều lên cao có thể là để chuẩn bị lập luận cho việc chiếm đóng 2 thực thể này trong tương lai. Đặc biệt, hành động “tuyên bố chủ quyền” của Hải cảnh Trung Quốc ở đá Hoài Ân trên truyền thông là dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh có thể đang hướng tới việc thiết lập sự đồn trú thường xuyên tại đây.
Việc Bắc Kinh công bố các hình ảnh giăng cờ trên đá Hoài Ân ở vào thời điểm rất đáng chú ý khi Mỹ đang cùng Philippines tiến hành cuộc tập trận Balikatan 2025 với nhiều vũ khí hiện đại ở phía Bắc đảo Luzon gần Đài Loan. Chủ đề chính của Balikatan năm nay là chuẩn bị cho một “kịch bản chiến tranh quy mô lớn” trong bối cảnh căng thẳng gia tăng giữa Trung Quốc và Philippines tại nhiều khu vực ở Biển Đông. Một số chuyên gia đánh giá đây có thể là một sự trả đũa đối với cuộc tập trận này, đồng thời qua đây Bắc Kinh muốn chuyển tới Manila lời cảnh báo nếu tiếp tục “vào hùa với Mỹ”, Trung Quốc sẽ có sự đáp trả mạnh mẽ ở đá Hoài Ân, cách đảo Thị Tứ mà Philippines đang đóng giữ chỉ vài hải lý.
Mặc dù đang rất bận rộn với các công việc liên quan đến cuộc chiến ở Ukraine và xung đột Trung Đông, Mỹ cũng đã nhanh chóng lên tiếng. Nhà Trắng đã nói rằng thông tin Trung Quốc chiếm rạn san hô là “vô cùng đáng lo ngại nếu đúng sự thật”. Ngày 26/4/2025, Người phát ngôn Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ, ông James Hewitt nhấn mạnh “những hành động như vậy đe dọa sự ổn định khu vực và vi phạm luật pháp quốc tế”, đồng thời cho biết Nhà Trắng đang “tham vấn chặt chẽ với các đối tác của mình”. Điều này thể hiện rõ chính quyền Trump luôn theo dõi sát tình hình Biển Đông và không “buông tay” để Trung Quốc hoành hành.
Bên cạnh đó, điều được giới quan sát hết sức quan tâm là việc Hải cảnh Trung Quốc đổ bộ lên giăng cờ ở đá Hoài Ân diễn ra vào trung tuần tháng 4/2025, thời Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình có chuyến thăm 3 nước Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam và Malaysia liên quan trực tiếp tới tranh chấp Biển Đông.
Trong tuyên bố chung Việt Nam – Trung Quốc nhân chuyến thăm của ông Tập Cận Bình, hai bên đã “nhất trí kiểm soát và giải quyết thỏa đáng bất đồng, giữ gìn đại cục hữu nghị Việt – Trung”. Tuyên bố chung viết: “Hai bên trao đổi ý kiến chân thành, thẳng thắn về vấn đề trên biển, nhấn mạnh cần kiểm soát tốt hơn và tích cực giải quyết bất đồng trên biển, cùng duy trì hòa bình, ổn định ở Biển Đông. Hai bên nhất trí tuân thủ nhận thức chung quan trọng giữa lãnh đạo cấp cao hai Đảng, hai nước, kiên trì thông qua hiệp thương hữu nghị, tích cực tìm kiếm các giải pháp cơ bản, lâu dài mà hai bên có thể chấp nhận được, phù hợp với ‘Thỏa thuận về những nguyên tắc cơ bản chỉ đạo giải quyết vấn đề trên biển Việt Nam – Trung Quốc’, luật pháp quốc tế, bao gồm Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982; không có hành động làm phức tạp tình hình, mở rộng tranh chấp, cùng duy trì ổn định trên biển”. thông cáo chung viết.
Các nhà quan sát cho rằng việc Trung Quốc giăng cờ trên đá Hoài Ân vào thời điểm đó đã vi phạm ngay những thoả thuận mà ông Tập Cận Bình vừa mới cam kết trong chuyến thăm Việt Nam. Điều này càng chứng tỏ Bắc Kinh luôn nói một đằng làm một nẻo, ngay khi người đứng đầu Trung Quốc đang có những lời nói mỹ miều tại Hà Nội thì Hải cảnh của họ lại có những hành động xâm lấn mới trên Biển Đông. Đây có thể được coi là bản chất của những kẻ bành trướng.
Một điểm đáng chú ý nữa là ngày Bắc Kinh công bố hình ảnh Hải cảnh đổ bộ lên giăng cờ ở đá Hoài Ân thì cũng là ngày mà 118 binh sĩ quân đội Trung Quốc đến thành phố Hồ Chí Minh tham gia Lễ diễu binh mừng 50 năm thống nhất đất nước của Việt Nam. Những hoạt động này được coi là nhằm thúc đẩy tình hữu nghị, hợp tác, làm sâu sắc thêm mối quan hệ “Cộng đồng chia sẻ tương lai”. Song, cách làm xảo trá, mang tính hai mặt này không chỉ làm mất đi sự tin cậy giữa hai bên mà còn làm xói mòn tình cảm của người dân.
Ngang ngược hơn, ngày 28/4/2025, Người phát Ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Quách Gia Côn còn ngang nhiên nói trong họp báo rằng: “Đá Hoài Ân là một phần của quần đảo Nam Sa (Trường Sa) của Trung Quốc”
Giới chuyên gia cho rằng chính kẻ vi phạm DOC lại cao giọng nói về bảo vệ DOC. Điều này khiến đàm phán về COC khó được hoàn tất theo kế hoạch mong đợi, hay nói cách khác Trung Quốc đang phá hoại tiến trình đàm phán về COC./.