Trong quá trình quấy rối một tàu BRP Suluan của Lực lượng Bảo vệ Bờ Biển Philippines hôm 11/8, tàu Hải cảnh 3104 đã “vô tình” đâm vào tàu chiến 164 của Hải quân Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLAN) xảy ra gần Bãi cạn Scarborough, nơi cả Manila và Bắc Kinh đều tuyên bố chủ quyền. Theo một số nguồn tin, ít nhất hai nhân viên Hải cảnh Trung Quốc được cho là đã thiệt mạng trong vụ tai nạn nghiêm trọng này.
Việc 2 tàu Trung Quốc lớn hơn nhiều, trong đó có cả tàu Hải quân, truy đuổi tàu BRP Suluan của Philippines với “tốc độ cao” cho thấy Bắc Kinh ngày càng sẵn sàng chấp nhận rủi ro và sử dụng vũ lực để áp đặt ý chí của mình. Một quan chức cấp cao của Philippines bày tỏ: “Trung Quốc đã cho thấy họ sẵn sàng đối xử thô bạo với chúng tôi (Philippines), điều này rất đáng lo ngại”. Bãi cạn Scarborough nằm cách tỉnh Zambales của Philippines hơn 100 hải lý và nằm sâu trong Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) 200 hải lý của nước này. Ngược lại, đảo Hải Nam, lãnh thổ cực Nam của Trung Quốc, cách đó gần 500 hải lý.
Phán quyết năm 2016 của Toà Trọng tài được thành lập theo Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) đã khẳng định quyền đánh cá truyền thống của ngư dân các nước Philippines, Việt Nam và Trung Quốc trong khu vực Scarborough theo luật pháp quốc tế hiện đại; đồng thời lên án những nỗ lực của Bắc Kinh nhằm hạn chế quyền tiếp cận của các quốc gia láng giềng đối với “ngư trường chung” ở Bãi cạn Scarborough. Mặc dù là thành viên của UNCLOS, Trung Quốc vẫn tự cho mình có quyền khi bác bỏ phán quyết của Tòa Trọng tài.
Mặc dù trong nhiều năm qua, Trung Quốc thường xuyên “quấy rối” các tàu Philippines trên biển, ngay cả ở vùng biển rõ ràng nằm trong EEZ của Philippines, nhưng việc đó chưa bao giờ trực tiếp liên quan đến Hải quân Trung Quốc. Vụ “quấy rối” hôm 11/8 cho thấy Bắc Kinh đã gia tăng mức độ hung hăng của nước này ở Biển Đông và là dấu hiệu về sự leo thang căng thẳng với Philippines. Ngày 12/8, Tướng Romeo Brawner – Tổng tham mưu trưởng Các Lực lượng Vũ trang Philippines (AFP) – cho biết chiến lược “gọng kìm” của Trung Quốc ở Biển Đông dường như đã chuyển sang việc thực thi mạnh mẽ hơn những yêu sách của nước này đối với lãnh thổ Philippines bằng hải quân. Ông Brawner nhấn mạnh rằng Philippines không thể đồng ý với lập trường của Trung Quốc vì Philippines “được pháp luật bảo vệ”. Ông Brawner nói: “Phán quyết trọng tài năm 2016 tuyên bố rằng ‘Đường 9 đoạn’ của Trung Quốc là vô căn cứ. Vì vậy, họ không thể có yêu sách chủ quyền đối với Bajo de Masinloc (cách Philippines gọi Bãi cạn Scarborough”.
Tướng Brawner cho rằng, rõ ràng tàu Hải quân Trung Quốc có ý định đâm vào tàu của Lực lượng Bảo vệ Bờ biển Philippines (PCG). May mắn là tàu Philippines đã phản ứng nhanh nên tránh được và dẫn đến vụ việc hai tàu Trung Quốc đâm vào nhau. Theo ông Brawner, Trung Quốc hiện sẽ khó có thể đưa ra bất kỳ lời phản bác nào về vụ việc xảy ra. Ông Brawner nhấn mạnh: “Những gì xảy ra là lỗi của họ, bởi vì nó là do các động thái hung hăng của họ. Chúng tôi chỉ ở đó để bảo vệ ngư dân của mình đang đánh bắt cá ở Bãi cạn Scarborough. Đó là mục tiêu duy nhất của chúng tôi, bởi vì đó là ngư trường truyền thống của chúng tôi”.
Tàu BRP Suluan của Philippines đã vượt qua mặt tàu Hải quân Trung Quốc và một tàu Hải cảnh Trung Quốc mang số hiệu 3104, dẫn đến vụ va chạm mạnh giữa hai tàu Trung Quốc, gây thiệt hại đáng kể cho phần mũi của tàu Hải cảnh Trung Quốc. Tàu BRP Suluan đã có mặt tại khu vực này để phân phát nhiên liệu và đá lạnh cho ngư dân Philippines trong khu vực. Ban đầu, tàu bị quấy rối bằng vòi rồng, nhưng kỹ năng hàng hải của các thủy thủ Philippines đã giúp tàu tránh được đòn tấn công của tàu Hải cảnh Trung Quốc.
Để thể hiện rõ sự ủng hộ đối với đồng minh Philippines, Mỹ đã ngay lập tức triển khai hai tàu chiến Mỹ gồm tàu khu trục USS Higgins và tàu tác chiến cận bờ USS Cincinnati đến cách bãi cạn Scarborough khoảng 30 hải lý trong ngày 13/8. Tàu Trung Quốc đã bám sát theo dõi tàu chiến Mỹ và hai bên đã nổ ra cuộc tranh cãi gay gắt xung quanh vấn đề này. Ông Hà Thiết Thành, Người phát ngôn hải lực Chiến khu Nam bộ của quân đội Trung Quốc cho biết nước này đã “xua đuổi” tàu khu trục USS Higgins của Mỹ. Ông Hà nói rằng tàu USS Higgins đã tiến vào vùng biển này “mà không có sự chấp thuận của chính phủ Trung Quốc”; chiến khu đã bố trí lực lượng theo dõi, cảnh báo và “trục xuất” tàu chiến Mỹ ra khỏi khu vực.
Đáp lại, Hạm đội 7 của Hải quân Mỹ, phụ trách khu vực Tây Thái Bình Dương, nhấn mạnh “tuyên bố của Trung Quốc về nhiệm vụ này là sai sự thật”, đồng thời khẳng định tàu USS Higgins đã thực hiện quyền tự do di chuyển gần Bãi cạn Scarborough theo luật pháp quốc tế. Hạm đội 7 Mỹ tuyên bố: “Mỹ đang bảo vệ quyền bay, đi tàu và hoạt động ở bất cứ đâu luật quốc tế cho phép, như tàu USS Higgins đã làm ở đây. Bất kỳ tuyên bố nào của Trung Quốc cũng không thể ngăn cản chúng tôi”; nhấn mạnh chiến dịch phản ánh cam kết của nước này trong việc duy trì tự do hàng hải và sử dụng hợp pháp vùng biển.
Cùng ngày, Lực lượng Bảo vệ Bờ biển Philippines (PCG) cáo buộc một tiêm kích Trung Quốc đã ngăn chặn máy bay Philippines chở đoàn nhà báo trong chuyến bay tuần tra phía trên Bãi cạn Scarborough. Một phóng viên của hãng Reuters có mặt trên chuyến bay của PCG đã chứng kiến tiêm kích Trung Quốc áp sát chiếc máy bay cánh quạt Cessna Caravan của Philippines. Người phát ngôn PCG Jay Tarriela cho biết có thời điểm, máy bay Trung Quốc chỉ bay cách máy bay PCG 61 mét khi nó vòng ra phía sau, lên trên và bay song song. Màn giáp mặt giữa máy bay Trung Quốc và Philippines kéo dài khoảng 20 phút và một tàu chiến Trung Quốc bên dưới đã liên lạc vô tuyến yêu cầu máy bay Philippines rời khỏi khu vực ngay lập tức. Vào thời điểm đó đã có ít nhất bốn tàu tuần tra của Trung Quốc cùng một số tàu của lực lượng dân quân biển xuất hiện tại khu vực tuần tra của chuyến bay.
Các vụ việc trên xảy ra 1 ngày sau khi tàu chiến và tàu hải cảnh của Trung Quốc va chạm nhau gần Bãi cạn Scarborough hôm 11/8. Các chuyên gia cảnh báo căng thẳng Biển Đông nhiều khả năng sẽ gia tăng sau vụ va chạm giữa hai tàu Trung Quốc. Vụ va chạm ngoài ý muốn này có thể khiển Trung Quốc tăng cường hơn nữa sự phối hợp giữa hải quân và hải cảnh trong các hoạt động ở Biển Đông thời gian tới. Mặt khác, vụ việc này có thể sẽ thúc đẩy Mỹ và các đồng minh tăng cường hiện diện hơn nữa trên tuyến đường biển huyết mạch ở Biển Đông.
Ông Chester Cabalza – người sáng lập, đồng thời là Chủ tịch Tổ chức Hợp tác An ninh và Phát triển Quốc tế có trụ sở tại Manila – nhận định rằng Trung Quốc có thể sẽ thúc đẩy sự hiện diện hàng hải lớn hơn trong khu vực để thể hiện sức mạnh. Ông Cabalza cho rằng: “Trung Quốc sẽ cố gắng lấy lại hình ảnh của mình trên biển để cho thấy họ có bản lĩnh như thế nào và vẫn sở hữu hạm đội hải quân và hạm đội bảo vệ bờ biển lớn nhất thế giới”. Theo ông Cabalza, Biển Đông sẽ trở nên đáng lo ngại hơn khi hải quân và hải cảnh Trung Quốc được kỳ vọng sẽ “hợp tác để sửa chữa sai lầm và thất bại” trong hoạt động hàng hải trên tuyến đường biển này.
Quan điểm này được ông Collin Koh – nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Nghiên cứu Quốc phòng và Chiến lược thuộc Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam ở Singapore – đồng tình. Ông Koh cho rằng: “Khu vực này cần chuẩn bị cho căng thẳng gia tăng. Bắc Kinh sẽ không lùi bước; thực tế, [họ] có thể củng cố vị thế của mình trong khu vực. Bởi vì khi một vụ va chạm như vậy xảy ra, rồi đột nhiên bạn thấy mình lùi bước, thì bạn đang gửi tín hiệu gì đến các đối thủ của mình ở Biển Đông? Vì vậy, tôi không nghĩ rằng Bắc Kinh muốn gửi tín hiệu đó… có khả năng, điều đó đồng nghĩa với việc căng thẳng gia tăng hơn nữa trong khu vực”. Chuyên gia Koh dự báo rằng Trung Quốc có thể mở rộng các chuyến đi đến gần như tất cả các khu vực tranh chấp mà họ cho là quan trọng, bao gồm Bãi Cỏ Mây và Bãi Sa Bin, như một sự phô trương sức mạnh với Manila sau vụ va chạm.
Ông Đinh Đạc (Ding Duo) – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế và Khu vực thuộc Viện Nghiên cứu Nam Hải Quốc gia Trung Quốc- cho biết vụ va chạm này đã phơi bày “sự thiếu phối hợp” giữa hải quân và hải cảnh và có khả năng sẽ thúc đẩy thêm nhiều cuộc diễn tập giữa 2 lực lượng này. Do đó, ông Đinh Đạc nhấn mạnh “sự phối hợp và hợp tác giữa hải quân và hải cảnh sẽ được tăng cường trong tương lai gần. Họ sẽ cải thiện và nâng cao khả năng điều động tại chỗ và các khía cạnh khác”. Khi Philippines tiếp tục hoạt động tại vùng biển tranh chấp, các cuộc chạm trán hoặc thậm chí là đối đầu giữa Philippines và Trung Quốc sẽ tiếp tục, bất chấp vụ tai nạn vừa qua. Ông Đinh Đạc lưu ý: “Trung Quốc sẽ cố gắng tránh va chạm, dù là với tàu Trung Quốc hay tàu Philippines. Tuy nhiên, điều này sẽ không mang lại cho Philippines nhiều cơ hội để lợi dụng tình hình. Trung Quốc sẽ trả bất cứ giá nào để bảo vệ chủ quyền lãnh thổ của mình”.
Theo giới quân sự, tàu hải cảnh 3104 vốn là khinh hạm lớp Type 056 được hải quân Trung Quốc chuyển giao cho hải cảnh từ năm 2013, tàu này có độ choán nước khoảng 1.500 tấn và được trang bị nhiều loại vũ khí tối tân, bao gồm cả ống phóng tên lửa đối không HHQ-10, tên lửa đối hạm YJ-83, ngư lôi…. Việc chuyển giao tàu chiến hiện đại cho lực lượng hải cảnh là một trong các biện pháp mà Trung Quốc áp dụng gần đây để tăng cường sức mạnh cho hải cảnh – vốn đóng vai trò quan trọng chiến lược “vùng xám” của nước này ở khu vực.
Trong khi đó, tàu chiến mang số hiệu 164 của hải quân Trung Quốc là tàu khu trục Quế Lâm thuộc lớp Lữ Dương 3 (Type-052D) có độ choán nước toàn tải đến 7.500 tấn, và là một trong các lớp tàu khu trục hiện đại nhất của Trung Quốc, được biên chế kể từ năm 2014. Lớp Lữ Dương 3 sở hữu hệ thống điện tử tối tân, cùng 64 ống phóng tên lửa thẳng đứng và có thể mang theo 2 máy bay trực thăng vũ trang đa nhiệm.
Trung Quốc đang áp dụng chiến lược “vùng xám” ở Biển Đông trong nhiều năm qua nhằm thúc đẩy tham vọng bành trướng hàng hải. Đánh giá về chiến lược “vùng xám” của Băc Kinh, Giáo sư James R.Holmes – chuyên gia chiến lược hàng hải, Đại học Hải chiến Mỹ – đã chỉ ra Bắc Kinh triển khai 3 lực lượng để tăng cường hoạt động trên Biển Đông, gồm: lực lượng dân binh trên biển (PAFMM), lực lượng hải cảnh và hải quân. Trong đó, PAFMM phụ trách quấy rối tàu các nước. Hỗ trợ cho PAFMM là lực lượng hải cảnh để can thiệp khi bị tàu công vụ nước khác xử lý. Nhiều tàu hải cảnh của Trung Quốc đang được trang bị vũ khí hỏa lực mạnh để thị uy và đe dọa tàu công vụ lẫn tàu cá, tàu thương mại các nước. Không những vậy, tàu hải cảnh Trung Quốc còn sẵn sàng đâm đụng, tấn công tàu cá các nước. Hậu thuẫn sau cùng cho 2 lực lượng trên chính là lực lượng hải quân mà Bắc Kinh thường xuyên triển khai ở Biển Đông.
Các nhà phân tích nhận định sau vụ va chạm giữa hai tàu nói trên, Trung Quốc được cho là sẽ tăng cường các hành động để giữ thể diện. Nhận thấy giai đoạn nguy hiểm mới trong các tranh chấp đang diễn ra với siêu cường châu Á, các quan chức cấp cao của Philippines đã đề cập đến các biện pháp đối phó mạnh mẽ hơn, bao gồm các cuộc tuần tra chung và nhiệm vụ tiếp tế tiềm năng với Mỹ nếu Trung Quốc tiếp tục quấy rối ngư dân và tàu tuần duyên Philippines ở Biển Đông. Xét từ mọi khía cạnh, thái độ ngày càng hung hăng của Trung Quốc tại vùng biển Philippines có thể là để đáp trả không chỉ sự quyết đoán của Manila trong “sáng kiến minh bạch” ở Biển Đông, mà còn là để “trừng phạt” Philippines tăng cường quan hệ quân sự với Mỹ và các đồng minh của Mỹ, cùng các nước này tiến hành tuần tra, tập trận chung ở Biển Đông và gần đây nhất là tập trận hàng hải với Ấn Độ mà luôn bị Trung Quốc cáo buộc là “lôi sói vào nhà”. Nhìn tổng thể căng thẳng ở Biển Đông sẽ không dịu đi mà tiếp tục “dậy sóng” trong thời gian tới.