Vào giữa năm 2024, Lực lượng Bảo vệ Bờ Biển Philippines (PCG) chia sẻ với giới truyền thông một đoạn video về cảnh tượng gây sốc đối với giới chuyên gia về môi trường biển: Một hệ thống rạn san hô từng phát triển mạnh ở Bãi cạn Sa Bin, giờ chỉ còn là nghĩa địa trắng xóa dưới đáy Biển Đông. Đoạn video vẽ nên bức tranh ảm đạm về một vùng đất hoang tàn dưới nước, nơi sự sống từng phát triển mạnh mẽ, giờ trở nên cằn cỗi do những gì Manila tuyên bố là hậu quả của các hoạt động xây dựng đảo của Trung Quốc. Tất nhiên, Bắc Kinh đã phủ nhận những cáo buộc này.
Năm 2016, Manila đã giành được chiến thắng mang tính bước ngoặt trong vụ kiện Biển Đông khi Toà trọng tài thành lập theo Phụ lục VII Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển 1982 (UNCLOS 1982) bác bỏ các yêu sách biển phi lý của Bắc Kinh đối với gần như toàn bộ Biển Đông. Tuy nhiên, Trung Quốc đã phớt lờ Phán quyết và thay vào đó, gia tăng các hành vi sai trái, hung hăng, cưỡng ép của mình.
Giờ đây, Philippines đang cân nhắc khởi kiện Trung Quốc một lần nữa. Nội dung vụ kiện dự kiến tập trung vào vì sự hủy hoại hệ sinh thái biển và gây thiệt hại cho tàu thuyền Philippines. Không có gì ngạc nhiên khi Philippines kiên quyết kiện Trung Quốc một lần nữa. Phát biểu vào ngày 23/1/2025, Bộ trưởng Tư pháp Philippines Jesus Crispin Remulla nhấn mạnh: “Những tội lỗi (của Trung Quốc) thực sự quá rõ ràng. Cuối cùng, đây là cách tốt nhất để giải quyết vấn đề”, đồng thời cho biết thêm rằng Chính phủ Philippines đang đánh giá cơ chế giải quyết tranh chấp tốt nhất để tiến hành vụ kiện.
Liệu một thách thức pháp lý mới chống lại Trung Quốc có khiến nước này phải chịu trách nhiệm và dừng các hoạt động của họ ở đó không? Trong nhiều năm, Philippines đã dựa vào luật pháp quốc tế để chống lại chủ nghĩa bành trướng của Trung Quốc, xây dựng một vụ kiện pháp lý chống lại các hoạt động quân sự gia tăng và sự xâm phạm của Bắc Kinh vào vùng biển tranh chấp trên Biển Đông. Nhưng các hoạt động của Bắc Kinh ở Biển Đông trong thập kỷ qua đã chứng minh rằng một siêu cường có thể đơn giản phớt lờ các phán quyết bất lợi.
Thách thức mới nhất của Philippines là việc các tàu Hải cảnh Trung Quốc tiến hành hàng loạt những hành vi cưỡng ép và gây hấn, bao gồm bám đuôi, đâm đụng và phun vòi rồng vào các tàu của Philippines – vốn nhỏ hơn và không hiện đại bằng. Thậm chí, vào tháng 7/2024, một thủy thủ Philippines đã mất ngón tay cái sau một cuộc đụng độ căng thẳng với Hải cảnh Trung Quốc. Trước đó, trong tháng 2/2025, một trực thăng quân sự của Trung Quốc đã bay gần một máy bay của Cục Nghề cá và Nguồn lợi Thủy sản Philippines (BFAR) với khoảng cách 3m khi máy bay của BFAR đang tuần tra trên vùng biển tranh chấp xung quanh Bãi cạn Scarborough.
Cuộc chiến pháp lý có một vị trí quan trọng, nhưng một vụ kiện pháp lý thứ hai chống lại Bắc Kinh không thể là “vũ khí duy nhất” của Manila. Philippines cần nhiều thứ hơn là các lập luận pháp lý nếu muốn bảo vệ vùng biển của mình hiệu quả hơn. Cụ thể, Philippines cần một quân đội mạnh hơn, một nền ngoại giao thông minh hơn và phối hợp khu vực tốt hơn. Cuộc chiến Biển Đông sẽ có thể giành chiến thắng chỉ trong một phiên tòa.
Việc đệ đơn kiện lần thứ hai chống lại Bắc Kinh có thể mang tính biểu tượng đối với Philippines. Đây là cơ hội để Manila củng cố chiến thắng vụ kiện năm 2016 của mình trước Bắc Kinh, Phán quyết mà cựu Tổng thống Rodrigo Duterte từng chọn gác sang một bên để hy vọng tranh thủ được các khoản vay và tài trợ từ Trung Quốc. Người kế nhiệm ông Duterte, Tổng thống đương nhiệm Ferdinand Marcos Jr. đã có sự thay đổi lớn từ cách tiếp cận đó, sử dụng chiến thắng mang tính bước ngoặt này như một lời kêu gọi chống lại sự xâm lược ngày càng gia tăng của Trung Quốc.
Kể từ khi ông Marcos Jr. lên cầm quyền, Philippines đã tăng cường quan hệ quân sự với các đồng minh toàn cầu, đảm bảo nhiều thỏa thuận an ninh và tuần tra chung hơn. Đây là sự thay đổi chính sách đối ngoại quan trọng được người Philippines ủng hộ. Các cuộc khảo sát tại địa phương liên tục cho thấy sự ngờ vực của quốc gia này đối với Bắc Kinh, trong khi đó đa số người dân tin vào sự ủng hộ áp đảo của các quốc gia hỗ trợ Philippines trong việc bảo vệ các yêu sách lãnh thổ của mình.
Việc đưa ra lập trường nguyên tắc về việc khởi kiện Trung Quốc lần thứ hai cũng sẽ thúc đẩy hình ảnh của ông Marcos Jr. với tư cách là một nhà lãnh đạo tuân thủ luật pháp quốc tế và lắng nghe ý kiến của người dân. Tiến sĩ Collin Koh – thành viên cao cấp tại Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc phòng thuộc Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam – cho rằng: “(Một vụ kiện mới) càng củng cố thêm vị thế của Marcos Jr. với tư cách là người sẽ bảo vệ lợi ích của đất nước ở Biển Đông và sẽ giúp thúc đẩy hơn nữa sự ủng hộ của công chúng Philippines đối với lập trường của chính phủ nước này ở Biển Đông”.
Manila liên tục viện dẫn chiến thắng lịch sử của mình tại Toà Trọng tài vụ kiện Biển Đông khi công bố video về các hành động hung hăng của Bắc Kinh ở Biển Đông. Chiến lược “chỉ mặt, gọi tên” này đã giúp Philippines có được sự chú ý nhiều hơn về tranh chấp và duy trì áp lực lên Trung Quốc.
Tuy nhiên, việc theo đuổi một vụ kiện mới chống Bắc Kinh có thể là “con dao hai lưỡi”, khiến Philippines phải trả giá đắt. Thay vì giảm các hoạt động ở Biển Đông, một vụ kiện thứ hai có thể làm gia tăng căng thẳng và kích động sự trả đũa mạnh mẽ hơn từ Trung Quốc. Tiến sĩ Collin Koh lưu ý: “Nếu Philippines đệ đơn kiện thứ hai chống lại Trung Quốc, (Bắc Kinh) có thể sử dụng nó như một cái cớ để tiếp tục tăng cường các hoạt động chèn ép của mình ở Biển Đông”. Điều này nếu xảy ra, có nguy cơ dẫn tới gia tăng căng thẳng với các nước láng giềng Đông Nam Á, đặc biệt là Brunei, Malaysia và Việt Nam – tất cả đều có các yêu sách chồng chéo ở Biển Đông.
ASEAN gặp khó khăn trong việc thống nhất quan điểm về tranh chấp biển vì mỗi nước có lợi ích và quan hệ khác nhau với Trung Quốc. Hiện tại, khối này và Trung Quốc đang đàm phán về bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC). Câu hỏi đặt ra là: Philippines có chiến lược bài bản nào không, hay chỉ đang phản ứng trước mọi động thái của Trung Quốc?
Một vấn đề quan trọng ở đây là liệu Manila có thể tiếp tục dựa vào Mỹ như một đối tác an ninh ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương hay không. Washington đã đóng vai trò quan trọng trong chiến thắng của Manila trước Bắc Kinh trong vụ kiện Biển Đông năm 2016, vì Mỹ được cho là đã giúp tài trợ cho các nỗ lực nghiên cứu kỹ thuật và lập bản đồ biển được nhóm pháp lý của Philippines sử dụng vào thời điểm đó. Sau cuộc chiến thuế quan của Tổng thống Donald Trump đối với các đồng minh, lệnh đóng băng 90 ngày đối với các chương trình viện trợ nước ngoài và lập trường của ông về Ukraine, đã có những lo ngại về tương lai của quan hệ Philippines-Mỹ. Tuy nhiên, các quan chức quốc phòng Philippines có vẻ tự tin rằng chính quyền Trump vẫn coi quốc gia Đông Nam Á này là một đồng minh chiến lược khi sự cạnh tranh Mỹ-Trung đang nóng lên. Cuối cùng, khoản viện trợ quân sự trị giá khoảng 336 triệu USD cho Philippines đã được miễn khỏi lệnh đóng băng viện trợ nước ngoài của Tổng thống Trump.
Bên cạnh đó, nếu Manila theo đuổi một vụ kiện mới chống Bắc Kinh, họ phải kết hợp các chiến lược pháp lý của mình với các nỗ lực răn đe ngoại giao, quân sự và hợp tác khu vực mạnh mẽ hơn để thực sự bảo vệ lợi ích của mình ở Biển Đông. Những động thái gần đây cho thấy chính quyền Marcos Jr. quyết tâm thực hiện điều này với việc Manila đang tích cực nâng cao năng lực phòng thủ quốc gia của mình.
Philippines đã nỗ lực tăng cường hạm đội hải quân của mình, với kế hoạch đang được tiến hành để mua 2 tàu hộ vệ và 6 tàu tuần tra nữa từ Hàn Quốc. Hải quân Philippines cũng đang cân nhắc việc mua 2 tàu ngầm, mặc dù đây có thể là một “giấc mơ xa vời” vào lúc này vì việc mua sắm các tài sản khác sẽ phải được ưu tiên trước tiên.
Việc mua tên lửa hành trình siêu thanh tầm trung BrahMos từ Ấn Độ và kế hoạch mua hệ thống tên lửa đất đối không Akash, cũng như hệ thống tên lửa Typhon do Mỹ sản xuất, cho thấy Manila nhận thức sâu sắc về nhu cầu tăng cường năng lực phòng thủ và ngăn chặn sự hung hăng, hiếu chiến của Trung Quốc. Các hệ thống vũ khí này có thể được triển khai để tăng cường hệ thống phòng thủ bờ biển.
Trên mặt trận ngoại giao, Philippines đã ký Thỏa thuận Tiếp cận đối ứng (RAA) với Nhật Bản, cho phép các cuộc tập trận quân sự chung trên lãnh thổ của nhau. Các thỏa thuận tương tự đang được tiến hành với Canada, New Zealand và Pháp. Trong những tháng qua, Philippines cũng đã tăng cường tuần tra chung ở Biển Đông với các đồng minh như Mỹ, Nhật Bản, Australia, Canada, New Zealand và Việt Nam.
Những động thái này không phải là không có rủi ro. Khi Philippines tự khẳng định mình, Trung Quốc dự kiến sẽ đáp trả. Nếu Manila tiến hành đệ đơn kiện mới chống lại Bắc Kinh, căng thẳng có thể leo thang hơn nữa. Trung Quốc có thể coi việc này là một hành động khiêu khích và sẽ trả đũa như tiếp tục phun vòi rồng vào tàu thuyền Philippines, chặn các nhiệm vụ tiếp tế của Manila tới tiền đồn quân sự của nước này ở Bãi Cỏ Mây, hoặc thậm chí phá vỡ các quan hệ đối tác thương mại hiện có dựa vào các sản phẩm và nguồn tài trợ của Trung Quốc. Quốc gia Đông Nam Á này phải chuẩn bị cho hậu quả tiềm tàng.
Mặt khác, tại các cuộc họp trong khuôn khổ hội nghị ASEAN, Manila phải nỗ lực thúc đẩy đồng thuận trong khu vực về cách thức giải quyết tranh chấp biển và kết thúc các cuộc đàm phán về COC. Manila không có khả năng tự mình buộc Bắc Kinh tuân thủ luật pháp quốc tế, cũng không có sức mạnh quân sự để sánh ngang với Trung Quốc. Rốt cuộc, Philippines phải chuẩn bị tốt nhất cho “cuộc chiến pháp lý” nếu muốn tiến hành một vụ kiện thứ hai nhằm vào Trung Quốc ở Biển Đông. 9 năm sau khi Toà trọng tài Vụ kiện Biển Đông ra Phán quyết, Trung Quốc ngày càng có các hoạt động nguy hiểm, cưỡng ép đối với các lực lượng của Philippines. Trong khi Philippines để ngỏ khả năng khởi kiện Trung Quốc một lần nữa, điều quan trọng không kém là triển khai được một cách tiếp cận toàn diện – đó là đa dạng hoá đối tác, nâng cao năng lực phòng thủ, tận dụng tối đa các kênh ngoại giao, thúc đẩy đồng thuận trong ASEAN, để đối phó với Trung Quốc tại Biển Đông.