Tại Hội nghị cấp cao ASEAN hôm 26/5/2025, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr., quốc gia đang bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi các động thái hung hăng của Trung Quốc ở Biển Đông, đã kêu gọi các nhà lãnh đạo Đông Nam Á đẩy nhanh việc thông qua Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC). Ông Marcos Jr. nhấn mạnh “nhu cầu cấp thiết” phải đẩy nhanh việc thông qua một bộ quy tắc “có tính ràng buộc pháp lý” để bảo vệ các quyền lợi biển và ngăn chặn “những tính toán sai lầm trên biển”.
Những nỗ lực của Trung Quốc nhằm khẳng định quyền kiểm soát toàn bộ Biển Đông đã gây ra sự phản đối mạnh mẽ từ các quốc gia Đông Nam Á láng giềng. Các sự cố liên tiếp – như các cuộc tập trận quân sự và va chạm trên biển – tiếp tục làm gia tăng nguy cơ xung đột. Những hành động khiêu khích này thúc đẩy tâm lý dân tộc chủ nghĩa và làm căng thẳng quan hệ ngoại giao. Mặc dù nhiều quốc gia Đông Nam Á vẫn phụ thuộc vào Trung Quốc về mặt kinh tế, nhưng căng thẳng gia tăng đã gây ra sự ngờ vực và phẫn nộ.
Trong suốt hơn 20 năm qua, các quốc gia liên quan đến tranh chấp đã kêu gọi xây dựng một COC ràng buộc để quản lý tranh chấp, sự cố căng thẳng và thúc đẩy sự ổn định biển. Tuy nhiên, bất chấp các cuộc thảo luận thường xuyên tại các diễn đàn khu vực, tiến trình đầy ý nghĩa này vẫn chưa đi đến hồi kết. Trong bối cảnh bị Trung Quốc liên tục chèn ép và có những hành động gây hấn ở Biển Đông, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr. đã nhiều lần kêu gọi sớm đạt được một COC để giảm căng thẳng ở Biển Đông. Tại Hội nghị cấp cao ở Malaysia lần này, ông Marcos một lần nữa nhắc lại lời kêu gọi này.
Lời kêu gọi của ông Marcos Jr. được đưa ra chỉ vài ngày sau Diễn đàn An ninh Hàng hải ASEAN 2025 được tổ chức tại Manila, nơi có hơn 70 chuyên gia hàng hải, quan chức chính phủ và học giả từ 10 quốc gia thành viên ASEAN đã tham gia để giải quyết các thách thức về an ninh hàng hải trong khu vực. Tại diễn đàn, ông Hamzah Ishak, Phó Tổng giám đốc Hội đồng An ninh Quốc gia Malaysia, đã bày tỏ sự lạc quan thận trọng rằng COC có thể được hoàn tất vào năm tới, khi Philippines đảm nhận chức Chủ tịch luân phiên của ASEAN.
Các cuộc đàm phán về COC giữa ASEAN và Trung Quốc đã nhiều lần bị đình trệ do căng thẳng dai dẳng về các yêu sách lãnh thổ và xung đột lợi ích quốc gia. Nhiều chuyên gia tin rằng cách tiếp cận dựa trên sự đồng thuận của ASEAN không đủ sức thúc đẩy một Trung Quốc hung hăng chấp nhận bất kỳ thỏa thuận ràng buộc nào. Tại diễn đàn hàng hải ở Manila nói trên, các nhà phân tích dự đoán rằng ngay cả khi đạt được thỏa thuận như vậy, thì có khả năng phải mất ít nhất một thập kỷ nữa. Một cuộc thăm dò được thực hiện trong một cuộc thảo luận nhóm về quá trình ra quyết định dựa trên sự đồng thuận của ASEAN đã cho thấy sự hoài nghi sâu sắc. Chỉ có một người tham gia tin rằng COC có thể được hoàn tất trong vòng 3 năm. 18 người dự đoán sẽ mất một thập kỷ, trong khi phần lớn – 28 người tham gia – cho biết thỏa thuận sẽ không bao giờ thành hiện thực.
Lập trường của Trung Quốc vẫn là điều không chắc chắn lớn nhất. Mặc dù ban đầu Bắc Kinh đã bác bỏ ý tưởng về một thỏa thuận ràng buộc, nhưng hiện tại họ ủng hộ một thỏa thuận- chủ yếu là vì nó sẽ chính thức hóa các yêu sách rộng lớn của họ ở Biển Đông. Trong khi đó, các chia rẽ chính trị trong khu vực Đông Nam Á vẫn tiếp diễn, với việc Trung Quốc có ảnh hưởng đáng kể ở một số quốc gia thành viên. Để có tiến triển thực sự trong đàm phán với Trung Quốc về COC, trước tiên ASEAN phải thu hẹp khoảng cách giữa các thành viên có tranh chấp và không có tranh chấp ở Biển Đông, đồng thời tiến hành các cuộc tham vấn nội bộ kỹ lưỡng để tạo nên một mặt trận thống nhất.
Bộ trưởng Ngoại giao Philippines Enrique Manalo cho biết Manila đang nhắm đến mục tiêu hoàn thành COC vào năm 2026, khi nước này tiếp quản chức Chủ tịch luân phiên ASEAN từ Malaysia. Nhà ngoại giao hàng đầu của Philippines cũng cho biết Manila sẵn sàng có thêm nhiều thỏa thuận với Bắc Kinh để giúp duy trì hòa bình trên tuyến đường thủy chiến lược này. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều lo ngại.
Trước đây đã từng có nhiều lời kêu gọi về việc nhanh chóng hoàn tất COC, nhưng không có lời kêu gọi nào thành công. Các chuyên gia cho rằng xét đến những lợi ích khác nhau trong ASEAN cũng như mối quan hệ chặt chẽ của Campuchia và Lào với Trung Quốc, thời hạn 2026 có thể không khả thi. Ông Ian Chong, Phó Giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Quốc gia Singapore, đánh giá: “Những vấn đề còn tồn đọng dường như không thể giải quyết vào thời điểm này. Nếu đẩy nhanh đàm phán để đi đến hoàn tất COC, thỏa thuận cuối cùng đó có khả năng sẽ bỏ ngỏ những vấn đề chính chưa được giải quyết đầy đủ”.
Ngoại trừ Việt Nam, phần lớn các quốc gia ASEAN lục địa đều né tránh vấn đề COC. Các quốc gia ven biển, dù là bên tranh chấp hay là nước có lợi ích trong việc sử dụng tuyến hàng hải này, cũng tỏ ra dè dặt trong việc công khai ủng hộ Philippines, mặc dù phán quyết của Tòa trọng tài quốc tế năm 2016 đã bác bỏ các yêu sách của Bắc Kinh đối với phần lớn vùng biển tranh chấp. Mỗi quốc gia có yêu sách khác nhau đối với các cấu trúc và các vùng biển ở Biển Đông. Áp lực từ Trung Quốc lên các quốc gia này cũng không giống nhau. Điều này ảnh hưởng đến lập trường và mức độ chấp nhận rủi ro của từng quốc gia.
Một trở ngại lớn hơn nữa đối với sự hợp tác sự mất lòng tin giữa các quốc gia ASEAN có yêu sách – nhiều quốc gia còn có tranh chấp với nhau, chứ không chỉ với Trung Quốc. Theo ông Thomas Daniel thuộc Viện Nghiên cứu chiến lược và quốc tế Malaysia, các quốc gia Đông Nam Á có tuyên bố chủ quyền “từng tin rằng việc sử dụng sức mạnh tập thể của ASEAN để đàm phán với Bắc Kinh về Biển Đông có thể mang lại kết quả thuận lợi hơn, nhưng rõ ràng điều đó đã không diễn ra như mong đợi”. Thay vào đó, Trung Quốc đã thành công trong việc khai thác “cả những ưu tiên khác nhau trong ASEAN và quá trình ra quyết định dựa trên sự đồng thuận của nhóm để mang lại lợi thế cho mình”.
Sự thất vọng của Manila đã được Cố vấn An ninh Quốc gia Philippines Eduardo Ano lên tiếng vào đầu tháng này. Ông Ano cho biết trong khu vực, nhu cầu về sự đồng thuận đôi khi đã trở thành nguyên nhân dẫn tới tình trạng “trì trệ và thiếu hành động”, đồng thời cảnh báo rằng việc tìm kiếm một thỏa thuận của tất cả mọi người đã trở thành “một trở ngại để đạt được các cơ chế quan trọng và thống nhất”.
Trong vài thập kỷ qua, ASEAN đã phát triển đa dạng về lợi ích, loại hình chính phủ và mức độ phát triển kinh tế, tạo ra nhiều thách thức hơn trong việc ra quyết định, vì bất kỳ quốc gia thành viên nào cũng có quyền phủ quyết. Ông Dindo Manhit, Chủ tịch Viện Stratbase ADR – một trong những công ty tư vấn nghiên cứu hàng đầu của Philippines, cho biết: “Philippines từ lâu đã nhận ra rằng một số quốc gia thành viên ASEAN khó có thể đưa ra sự hỗ trợ ngay lập tức do mối quan hệ kinh tế chặt chẽ với Trung Quốc”. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là có vẻ ASEAN chưa bao giờ có ý định trở thành một khối tập trung vào an ninh.
Ông Dindo Manhit cho rằng hạn chế để khối này đồng thuận giải quyết COC bắt nguồn từ mục đích ban đầu khi thành lập ASEAN. Đó là không quan tâm nhiều đến việc giải quyết các vấn đề chính trị và văn hóa xã hội”, đồng thời nói thêm rằng trọng tâm cốt lõi của khối vẫn là hợp tác kinh tế. Theo ông, trước những hạn chế này, giải pháp tốt nhất của Philippines là theo đuổi quan hệ đối tác với các quốc gia ASEAN có biển và các quốc gia có cùng chí hướng – bao gồm Brunei, Indonesia, Malaysia, Singapore, Thái Lan và Việt Nam – để đảm bảo quyền tự do hàng hải và hàng không, cũng như các quyền kinh tế trong vùng đặc quyền kinh tế của mình.
Nhận thức được những hạn chế này, trong những năm gần đây, Manila đã bắt đầu tự mình giải quyết vấn đề. Nước này đã thúc đẩy chi tiêu quân sự, tăng cường quan hệ đối tác quốc phòng với các quốc gia như Nhật Bản, đồng thời mở rộng quan hệ an ninh với các đối tác bên ngoài như New Zealand, Canada, Ấn Độ, Pháp và Đức – những động thái cho thấy Manila không đặt hết hy vọng vào thỏa thuận khó lường về COC. Ông Dindo Manhit cho rằng những hành động này “không nên được coi là phản ứng chống lại bất kỳ quốc gia cụ thể nào”, mà “là một phần trong chiến lược rộng lớn hơn nhằm tăng cường thế trận an ninh và góp phần vào sự ổn định của khu vực”.
Giới phân tích nhận định mặc dù các chính trị gia Đông Nam Á vẫn tiếp tục thảo luận về COC, nhưng tình hình hiện tại cho thấy cơ hội để COC thành hiện thực là rất mong manh. Tham vọng bành trướng và các yêu sách biển phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông khiến việc này trở nên khó khăn. Điều này đã trở nên rõ ràng vào năm 2016, khi Toà Trọng tài được thành lập theo Phụ lục VII của UNCLOS 1982 về Biển Đông ra Phán quyết rằng yêu sách quyền lịch sử dựa trên “đường đứt đoạn” của Trung Quốc không có cơ sở pháp lý theo luật pháp quốc tế. Trung Quốc đã bác bỏ Phán quyết, tiếp tục khẳng định các yêu sách của mình và tích cực củng cố quyền kiểm soát đối với vùng biển đang tranh chấp, phản đối bất kỳ thỏa thuận nào có thể hạn chế sự thống trị của họ.
Bất chấp việc đầy rẫy những trở ngại, Philippines vẫn tiếp tục nỗ lực. Tổng thống Ferdinand Marcos Jr. tiếp tục kêu gọi các nước ASEAN, đưa vấn đề này vào chương trình nghị sự của các cuộc họp COC. Điều này đã giúp đưa vấn đề COC nói riêng và Biển Đông trở thành tâm điểm chú ý của dư luận quốc tế. Đây cũng là cách để tranh thủ sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế đối với việc ngăn chặn sự bành trướng của Bắc Kinh./.