Cuối tháng 8/2017, 2 vị tướng Phòng Phong Huy và Trương Dương đã biến mất một cách bí ẩn. Tình tiết trở nên ly kỳ hơn khi cả 2 vị tướng này được nhiều nhà quan sát đánh giá là có triển vọng sự nghiệp tươi sáng, lại không được lọt vào danh sách đại biểu quân sự tham dự Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ XIX(Đại hội XIX), vì lý do đang bị điều tra do tham nhũng. Giữa tháng 9 Quân ủy trung ương (CMC) đã cử 4 nhóm kiểm tra kỷ luật đặc biệt tới các đơn vị và cơ quan quân sự chủ chốt để tiến hành một cuộc điều tra mà kết thúc chỉ trước3 ngày Đại hội XIX diễn ra.
Khép lại một loạt sự kiện bất thường này là việc công khai chỉ có 7 thành viên trong CMC – 1 chủ tịch, 2 phó chủ tịch và 4 ủy viên – tại phiên họp toàn thể lần thứ nhất của Ban chấp hành Trung ương khóa XIX vào ngày 25/10. Có 11 ủy viên CMC trong nhiệm kỳ đầu tiên của Chủ tịch Tập Cận Bình, giống như trong nhiệm kỳ của các cựu lãnh đạo Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào.
Nhìn thoáng qua, một CMC nhỏ gọn hơn có vẻ khác thường so với nỗ lực của Tập Cận Bình nhằm củng cố quyền kiểm soát đối với Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc (PLA). Tập Cận Bình đã dành 3 năm vừa qua để biến CMC từ một “hệ thống thuộc trách nhiệm của phó chủ tịch”, mà ở đó quyền lực quân sự tập trung trong tay các nhân vật cấp phó có tầm ảnh hưởng như 2 nhân vật đã bị thanh trừng là Quách Bá Hùng và Từ Tài Hậu, thành một “hệ thống thuộc trách nhiệm của chủ tịch”, mà ở đó ông là người ra quyết định. Việc phân tán quyền lực của CMC đã diễn ra dưới hình thức tái tổ chức 44 tổng cục của nó thành 15 cơ quan trực thuộc nhỏ hơn và lập ra hai chuỗi mệnh lệnh riêng biệt (chuỗi mệnh lệnh tác chiến và chuỗi mệnh lệnh quản lý). Có vẻ như bước đi hợp lý tiếp theo của Tập Cận Bình sẽ là bổ sung các phó chủ tịch và ủy viên mới vào CMC để phân tán quyền lực hơn nữa, lập ra các cơ chế kiểm soát và cân bằng, và ngăn chặn các thách thức trong tương lai đối với quyền lực của ông. Trước thềm Đại hội XIX, những người trong nội bộ PLA dự đoán rằng Tập Cận Bình có thể bổ sung thêm 2 hoặc 3 phó chủ tịch vào CMC.
Ba lý do khiến Tập Cận Bình quyết định thu gọn CMC
– Cơ cấu của CMC mới đáp ứng được mục tiêu củng cố quyền lực của Tập Cận Bình.
– Tập Cận Bình đang tìm cách tránh né phản ứng nội bộ dữ dội nảy sinh nếu ông mở rộng CMC.
– Tập Cận Bình đang kéo dài thời gian để đánh giá lại sự trung thành của các tướng lĩnh cấp cao và chuẩn bị một đội ngũ bảo vệ ban lãnh đạo mới.
Mục tiêu của việc thu gọn CMC
Câu nói “quyền lực chính trị sinh ra từ nòng súng” của Mao Trạch Đông đã tóm gọn một cách tốt nhất mối quan hệ cộng sinh giữa quân đội và quyền lực chính trị trong Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ). Các nhà lãnh đạo đảng không kiểm soát được quân đội cuối cùng cũng bị những người có quyền lực đối với quân đội thao túng. Một ví dụ gần đây là kinh nghiệm của Hồ Cẩm Đào trong nhiệm kỳ từ năm 2002 đến năm 2012. Tầm ảnh hưởng rất nhỏ của ông trong các vấn đề quân sự có thể thấy rõ nhất qua việc ông không biết rằng một máy bay chiến đấu tàng hình mới của Trung Quốc đang được thử nghiệm khi ông bị cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Robert Gates chất vấn vào năm 2011. 2 phó chủ tịch CMC của Hồ Cẩm Đào là Quách Bá Hùng và Từ Tài Hậu, cũng là hai đồng minh của Giang Trạch Dân, đã thống lĩnh quân đội, và vì thế các nhà quan sát nước ngoài cũng như những người trong nội bộ đảng đã coi Hồ Cẩm Đào chỉ là một nhân vật bù nhìn.
Sau khi chứng kiến số phận của Hồ Cẩm Đào, Tập Cận Bình đã thanh lọc quân đội khỏi tầm ảnh hưởng còn sót lại của Giang Trạch Dân bằng cách sử dụng chiến dịch chống tham nhũng và đặt PLA hoàn toàn dưới sự kiểm soát của ông. Quách Bá Hùng và Từ Tài Hậu đều bị bắt sau khi Tập Cận Bình nhậm chức vào năm 2012, và năm 2016 Quách Bá Hùng bị kết án chung thân vì nhận hối lộ lớn (Từ Tài Hậu chắc chắn sẽ bị truy tố nếu ông không qua đời vì ung thư bàng quang vào năm 2015).
Các cuộc cải cách quân sự và cải tổ nhân sự sâu rộng của Tập Cận Bình cũng nhằm mục đích phá vỡ các mạng lưới phe cánh Giang Trạch Dân đã ăn sâu bám rễ và ngăn chặn các nhà lãnh đạo quân sự xây dựng đủ quyền lực để thách thức tổng bí thư đảng. Các cuộc cải cách tập đoàn quân của PLA hồi tháng 4 là một ví dụ minh họa. 18 tập đoàn quân bị giảm xuống còn 13, được cấp phiên hiệu đơn vị mới, và được giao cho các tư lệnh tập đoàn quân và chính ủy mới. Đội ngũ chỉ huy tập đoàn quân mới được bổ nhiệm này chỉ có 24 giờ để tiếp nhận các vị trí mới. Việc luân chuyển nhân sự và tái tổ chức các tập đoàn quân dường như nhằm mục đích khiến cho đội ngũ lãnh đạo không nắm được tình hình quân đội của họ và ngược lại, cũng như chuyển các chỉ huy hàng đầu ra khỏi cơ sở quyền lực trước đây của họ, nếu có.
Mặc dù CMC bị tinh giản dường như đi ngược lại những nỗ lực của Tập Cận Bình nhằm phân tán quyền lực của các ủy viên quân ủy, nhưng Tập Cận Bình có lẽ sẵn sàng chấp nhận lựa chọn này vì ông đã giám sát sự thăng tiến của các ủy viên CMC mới và tự tin rằng lòng trung thành của họ đặt nơi ông.
Phó Chủ tịch Hứa Kỳ Lượng đã ủng hộ và quan sát các chính sách của Tập Cận Bình trong 5 năm qua và chưa cho thấy bất kỳ dấu hiệu nào của sự bất trung.
Phó Chủ tịch Trương Hựu Hiệp có kinh nghiệm chiến đấu từ khi ông tham gia Chiến tranh Trung-Việt năm 1979. Ngoài ra, cha của Trương Hựu Hiệp là Trương Tông Tốn đã phục vụ cùng với Tập Trọng Huân, cha của Tập Cận Bình, trong cuộc nội chiến vào những năm 1940. Sau đó, Trương Tông Tốn trở thành phó tư lệnh của Dã chiến quân Tây Bắc, và Tập Trọng Huân là phó chính ủy.
Tư lệnh Lực lượng tên lửa PLA Ngụy Phương Hòa được Tập Cận Bình đặc biệt cất nhắc sau khi Tập Cận Bình trở thành tổng bí thư vào tháng 11/2012.
Chủ nhiệm Bộ tổng tham mưu Miêu Hoa đã được cất nhắc đặc biệt 3 lần dưới thời Tập Cận Bình: luân chuyển chéo từ vị trí chính ủy của Quân khu Lan Châu sang chính ủy Hải quân PLA vào tháng 12/2014, được thăng hàm tướng vào tháng 7/2015 và được bổ nhiệm vào vị trí hiện nay hồi tháng 8.
Trương Thăng Dân, Bí thư Ủy ban kiểm tra kỷ luật trung ương của CMC, được cất nhắc 4 lần trong vòng 2 năm. Trương Thăng Dân và Ngụy Phương Hòa từng phục vụ trong Lực lượng pháo binh 2, tiền thân của Lực lượng tên lửa PLA. Việc đưa Trương Thăng Dân vào CMC cũng phản ánh các ưu tiên chống tham nhũng của Tập Cận Bình và gửi một thông điệp tới những người trong quân đội có thể đang tính đến việc chống đối Tập Cận Bình.
Bằng cách sắp xếp vào CMC các quan chức mà ông tin tưởng, Tập Cận Bình có thể tránh được những nguy cơ của việc quyền lực bị tập trung quá mức vào một CMC tinh gọn hơn đồng thời củng cố hơn nữa quyền lực của ông đối với quân đội.
Tránh né phản ứng dữ dội
Trong kịch bản lý tưởng, Tập Cận Bình sẽ thấy CMC được mở rộng để phân tán quyền lực của các ủy viên và làm cho cơ quan quân sự hàng đầu này ăn khớp hơn với toàn bộ công cuộc tái cơ cấu quân đội. Nhưng ông có nguy cơ gây ra phản ứng nội bộ dữ dội khi xét tới tình hình hiện tại liên quan đến các trường hợp thăng cấp.
Nếu Tập Cận Bình mở rộng CMC bằng cách đưa tất cả chỉ huy các nhánh quân chủng và chủ nhiệm các cục vào đó, một sự sắp xếp theo cơ cấu của CMC trước đây, thì ông sẽ phải thực hiện nhiều sự cất nhắc đặc biệt hoặc tiếp tục thăng cho những người gần đây mới nhận được “sự đề bạt với tốc độ tên lửa”. Chẳng hạn, các trung tướng Lý Thượng Phúc, Thẩm Kim Long và Chu Á Ninh đã được nâng hàm từ giữa năm 2016, trong khi Ngụy Phương Hòa, Miêu Hoa, Tống Phổ Tuyển và Hàn Vệ Quốc đều được thăng hàm cấp tướng theo lộ trình nhanh.
Nếu Tập Cận Bình kiên quyết duy trì một CMC 11 ủy viên hoặc cố gắng mở rộng nó, thì ông có nguy cơ bị các phe cánh khác nhau trong quân đội và đảng thách thức vì đã phá vỡ tiêu chuẩn quá mức. Những thay đổi vào phút chót đối với danh sách đại biểu quân sự tham dự Đại hội XIX và cuộc điều tra nội bộ kéo dài cả tháng đối với các đơn vị và cơ quan quân sự chủ chốt ngay trước đại hội cho thấy sự bất đồng trong hàng ngũ cấp cao. Mặc dù sau Đại hội XIX, quyền lực chính trị của Tập Cận Bình gia tăng, nhưng ông vẫn không có thẩm quyền và uy tín tầm cỡ như Mao Trạch Đông để có thể bỏ qua tất cả những tiếng nói bất đồng và thúc đẩy quyết tâm của mình. Vì vậy, trên thực tế việc tinh giản CMC là một lựa chọn thận trọng đối với Tập Cận Bình trong thời điểm ôngđang thực hiện việc cắt giảm hàng ngũ quân sự hàng đầu gồm các tướng lĩnh cấp cao, những người có thể không trung thành với ông (những người được đề bạt trong kỷ nguyên thống trị của Giang Trạch Dân), đồng thời chuẩn bị một đội ngũ bảo vệ mới gồm các tướng lĩnh sẽ tận tụy với ông.
Gần như tất cả các sĩ quan cấp cao, bao gồm cả những người có xuất thân “thái tử đảng”, đã phải mua cấp bậc cho mình khi Từ Tài Hậu và Quách Bá Hùng nắm quyền. Quách Chính Cương, con trai của Quách Bá Hùng, đã công khai nói rằng một nửa số sĩ quan quân đội hàng đầu được thăng tiến là nhờ gia đình ông trong khi Từ Tài Hậu nâng đỡ nửa còn lại. Vì vậy, sau khi công bố các cải cách quân đội của mình vào năm 2015, Tập Cận Bình đã bắt đầu thay thế nhiều thượng tướng ở các vị trí lãnh đạo bằng các vị tướng cấp dưới hoặc những người thăng cấp chậm trong thời kỳ của Giang Trạch Dân như Lý Tác Thành và Phó Tư lệnh Cảnh sát vũ trang nhân dân Tần Thiên.
Tập Cận Bình dường như vẫn vấp phải sự phản kháng dữ dội, bất chấp sự thận trọng của ông trong việc lựa chọn các sĩ quan quân đội hàng đầu. Những tình huống kỳ lạ xung quanh sự biến mất của các tướng Phòng Phong Huy và Trương Dương vào tháng 8 cho thấy họ có thể đã dính líu đến một âm mưu đảo chính chống lại Tập Cận Bình, hoặc ít nhất là đã tìm cách thách thức quyền lực của ông. Việc loại bỏ các trung tướng Vương Kiến Sĩ, Trương Thụy Thanh và Trương Thư Quốc khỏi danh sách đại biểu tham dự Đại hội XIX, cũng như sự thất bại của Chủ nhiệm Tổng cục đảm bảo hậu cần Tống Phổ Tuyển trong việc trở thành ủy viên chính thức hay dự khuyết trong Ban chấp hành Trung ương ĐCSTQ cũng cho thấy tình trạng rắc rối trong nội bộ hàng ngũ sĩ quan quân đội hàng đầu.
Mặc dù CMC được tinh giản không hoàn toàn đồng bộ với đường hướng của các cuộc cải cách quân đội, nhưng đó là lựa chọn tốt nhất giúp Tập Cận Bình củng cố quyền kiểm soát quân đội một cách trọn vẹntrong tình hình hiện tại. Cuộc cải tổ nhân sự của CMC đã giúp Tập Cận Tập Cận Bình đã phá vỡ các mạng lưới phe cánh hiện có bên trong quân đội sau khi ít nhiều hoàn thành hầu hết việc tái cơ cấu PLA trong năm 2017, nhưng ông vẫn cảnh giác trước những thách thức mới đối với quyền lực của mình. Trong 5 năm tới, Tập Cận Bình sẽ đánh giá lại thành tích của đội ngũ tướng lĩnh cấp cao hiện tại trong khi chuẩn bị hàng ngũ ban lãnh đạo mới