Từng là nước đấu tranh mạnh mẽ với Trung Quốc trong tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông, song hiện nay Philippines lại đang tăng cường thắt chặt quan hệ với Trung Quốc thông qua thúc đẩy đàm phán song phương, thậm chí là hợp tác cũng khai thác chung ở Biển Đông với Trung Quốc. Tuy nhiên, trái với những gì mong đợi của chính quyền Tổng thống Duterte, người dân và đất nước Philippines đang phải đối mặt với vô vàn nguy cơ, hệ lụy nguy hiểm từ Trung Quốc.
Người Philippines biểu tình phản đối hoạt động của Trung Quốc trên Biển Đông Nguồn: Reuters
Philippines ngày càng phụ thuộc về kinh tế từ Trung Quốc
Dư luận cho rằng Philippines nhượng bộ với Trung Quốc trong vấn đề tranh chấp chủ quyền Biển Đông, thậm chí là bỏ qua phán quyết của Tòa Trọng tài Liên hợp quốc theo Phụ lục VII về vụ kiện “đường lưỡi bò”, để đổi lại những lợi ích về kinh tế từ Trung Quốc, mà cụ thể là các khoản viện trợ và đầu tư tài chính. Tuy nhiên, thực tế đến nay Philippines đã không nhận được gì nhiều.
Thứ nhất, qua các tiếp xúc song phương, phía Trung Quốc cam kết sẽ đầu tư và cung cấp những khoản hỗ trợ tài chính ưu đãi lên đế hàng chục tỉ USD cho mục tiêu phát tiển nền kinh tế Philippines. Song đến nay nguồn vốn này vẫn chưa đổ về Philippines, cũng như chưa có bất kỳ dự án cơ sở hạ tầng lớn nào được khởi công. Ngoài ra, những khoản đầu tư của Trung Quốc còn quá ít so với đầu tư của các nước khác như Hàn Quốc, Nhật Bản tại Philippines. Trong chuyến thăm Philippines của Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe (01/2017), chính phủ Nhật Bản đã cung cấp ngay gói hỗ trợ, đầu tư trị giá 8,7 tỉ USD cho Philippines.
Thứ hai, giới phân tích cho rằng Trung Quốc thường cho vay mà không quan tâm khả năng trả nợ của đối tác, nhưng đổi lại cũng đòi hỏi lãi suất “cắt cổ” hoặc yêu cầu tài sản thế chấp hoặc có giá trị kinh tế lâu dài hay có vị trí an ninh, chiến lược đặc biệt quan trọng trong khu vực, kiểu như mỏ khoáng sản hay cảng biển để giành thêm quyền kiểm soát trong trường hợp bên đi vay vỡ nợ. Chuyên gia Zhuang Guotu thuộc Đại học Hạ Môn, Trung Quốc cho biết các khoản vay đó luôn kèm theo những thỏa thuận chi trả, chẳng hạn dùng một số tài nguyên thiên nhiên thế chấp từ Philippines. Theo phân tích của chuyên gia Tara Francis Chan trên trang Business Insider, các khoản vay của Philippines từ Trung Quốc phải chịu mức lãi suất lên tới 2%-3% trong khi mức lãi suất từ Nhật Bản chỉ ở mức 0,25%-0,75% (tức là rẻ hơn 12 lần so với khoản vay từ Trung Quốc). Còn theo Nghị sĩ Gary Alejano của Philippines thì “Philippines có thể vẫn chưa đứng trước nguy cơ vỡ nợ nhưng việc chính quyền ông Duterte cứ liên tục vay những khoản khổng lồ không kiểm soát từ Trung Quốc để hoàn thành các dự án tham vọng có thể khiến Philipines rơi vào bẫy nợ, đặc biệt là sẽ chứng kiến cảnh ông Duterte quá phụ thuộc vào Trung Quốc”.
Thứ ba, cũng theo Nghị sĩ Gary Alejano, trong những dự án hạ tầng có vốn đầu tư Trung Quốc, thay vì hỗ trợ các doanh nghiệp và lao động địa phương, điều kiện gói vay của Trung Quốc cũng kèm theo việc phải chỉ định nhà thầu Trung Quốc thi công hoặc phải sử dụng lao động nhập cư người Trung Quốc, khiến ngày càng nhiều doanh nghiệp Trung Quốc do nhà nước nắm quyền quản lý các dự án đầu tư tại Philippines và người dân Philippines bị mất việc làm vào tay lao động Trung Quốc ngay trên đất nước của mình.
Trên biển Trung Quốc vẫn lấn lướt, đe nạt Philippines ngay trong vùng đặc quyền kinh tế
Thứ nhất, Trung Quốc đã lợi dụng nghiên cứu khoa học để đòi hỏi chủ quyền. Theo thỏa thuận đạt được giữa Chính phủ hai nước hôm 15/2/2018, từ ngày 24/1-25/2/2018, Trung Quốc đã công khai việc đưa tàu nghiên cứu khoa học tới khu vực Benham Rise để cùng với các nhà khoa học Philippines tiến hành các hoạt động nghiên cứu, khảo sát đại dương tại bãi cạn Scarborough, vùng đặc quyền kinh tế của Philippines. Dư luận chính giới, các nhà khoa học và người dân Philippines đã phản ứng mạnh mẽ, cho rằng Trung Quốc đang sử dụng danh nghĩa hợp tác nghiên cứu khoa học để xoa dịu quan ngại của các nước về các hoạt động đơn phương của Trung Quốc ở Biển Đông, thông qua hoạt động này để giành vai trò dẫn dắt trong “hợp tác cùng khai thác” theo chủ trương của Trung Quốc, đồng thời tìm cách củng cố các bằng chứng đòi hỏi “chủ quyền” tại các vùng biển tranh chấp. Và đúng như vậy, chính Trung Quốc đã sử dụng những kết quả khảo sát này để phục vụ cho yêu sách chủ quyền. Hội đồng Bản đồ và Khoáng sản quốc gia Philippines (26/2/2018) đã phải đề nghị Bộ Ngoại giao Philippines kiến nghị Tổ chức Thủy văn quốc tế hủy các tên gọi do Trung Quốc đặt cho 05 cấu trúc trong rãnh Benham mà Trung Quốc có được thông qua các hoạt động nghiên cứu, khảo sát. Trong khi rãnh Benham là khu vực nằm hoàn toàn trong Vùng Đặc quyền Kinh tế (EEZ) của Philippines.
Thứ hai, Trung Quốc tiếp tục sử dụng vũ trang để dọa nạt Philippines trên biển. Theo Bộ Quốc phòng Philippines, một biên đội hỗn hợp của Trung Quốc gồm tàu Hải cảnh mang số hiệu 3368 và tàu Hải quân mang số hiệu 549 (11/5/2018) đã tìm cách ngăn cản và đe dọa tàu BRP Benguet của Hải quân Philippines đang tiếp tế cho lính đồn trú ở bãi Cỏ Mây thuộc quần đảo Trường Sa. Tờ Phil Star sau đó (01/6/2018) dẫn thông tin từ Nghị sĩ Gary Alejano (đại diện của đảng Magdalo) cho biết quân đội Philippines đã gửi thông báo cho Bộ Ngoại giao về sự việc này để phản đối hành động của phía Trung Quốc. Ngày 11/6/2018, hãng tin AFP của Pháp cho biết người phát ngôn của Tổng thống Philippines, ông Harry Roque đã xác nhận việc Cảnh sát biển của Trung Quốc (5/2018) đã tiếp tục ngăn cản và tịch thu toàn bộ cá đánh bắt của ngư dân Philippines tại vùng biển Scarborough nằm trong EEZ của Philippines. Trước đó, truyền thông Philippines đồng loạt đưa tin ngày 20/5/2018, một nhóm phóng viên của GMA News đã dùng điện thoại quay lại toàn bộ vụ việc hai cảnh sát biển Trung Quốc lên một tàu cá Philippines và lấy cá mà ngư dân Philippines đánh bắt ở bãi cạn Scarborough. Theo lời ngư dân Philippines “ngay khi họ (cảnh sát biển Trung Quốc) thấy cá, họ sẽ lấy bất cứ con nào mà họ muốn rồi bỏ vào túi nhựa. Thậm chí, họ còn lấy những con ngon nhất”.
Việc Chính quyền Tổng thống Duterte thắt chặt quan hệ với Trung Quốc đã gây ra phản ứng mạnh mẽ từ chính giới và người dân Philippines
Thất vọng với cách tiếp cận quá mềm mỏng của ông Duterte, nhiều quan chức quốc phòng hàng đầu của Philippines gần đây có xu hướng thích công bố các thông tin liên quan tới việc Trung Quốc đang dần từng bước củng cố hạ tầng và sự hiện diện ở Biển Đông bằng cách tiết lộ cho giới truyền thông hoặc cho những người chỉ trích ông Duterte tại Quốc hội. Bộ phận chính trị gia khác tại Toà án, Quốc hội và các đảng chính trị đối lập tại Philippines liên tục chỉ trích thái độ nhu nhược trước Trung Quốc của Tổng thống Duterte, cho rằng Chính quyền Philippines đã bỏ qua phán quyết của Tòa, chấp nhận đánh đổi chủ quyền cho Trung Quốc để lấy lợi ích kinh tế. Người người dân Philippines đã phản đối mạnh mẽ các hành động của Trung Quốc vi phạm phán quyết, xâm phạm chủ quyền của Philippines tại bãi cạn Scarborough. Nhiều cuộc biểu tình của người dân Philippines đã nổ ra để yêu cầu Trung Quốc ngừng ngăn cản hoạt động đánh bắt và tịch thu cá của ngư dân Philippines. Hôm 10/2/2018, nhiều người Philippines đã tập trung bên ngoài Đại sứ quán Trung Quốc tại Manila để phản đối các hành động quân sự hóa của Trung Quốc trên Biển Đông. Theo hãng tin Al Jazeera, cuộc biểu tình do các nhà hoạt động tổ chức sau khi truyền thông Philippines đăng tải các hình ảnh cho thấy Trung Quốc đã đi đến giai đoạn hoàn tất các cơ sở phục vụ hải quân và không quân trên các đảo nhân tạo ở Biển Đông. Các nhà hoạt động cho rằng nếu Philippines tiếp tục hợp tác với Trung Quốc có thể sẽ “khuyến khích” Bắc Kinh tiếp tục các hành động phi pháp trên Biển Đông. Ngày 26/3/2018, Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana cho biết Trung Quốc thường xuyên có hành động phản đối, ngăn cản việc quân đội Philippines tiến hành tuần tra thông thường bằng đường không trên bãi cạn Scarborough. Bộ trưởng Delfin Lorenzana khẳng định những khu vực đó nằm trong EEZ của Philippines và Trung Quốc không có quyền gì ở đó, đồng thời tuyên bố sẽ tiếp tục duy trì hoạt động tuần tra bất chấp sự phản đối từ Trung Quốc.
Sự có mặt của Trung Quốc đang gây ra những hệ lụy xấu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến ổn định xã hội và môi trường sinh thái của Philippines
Thứ nhất, những hoạt động của tàu quân sự và tàu đánh cá của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough đã khiến cho môi trường sinh thái, nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hủy hoại nghiêm trọng. Đặc biệt, đối với Philippines, hoạt động đánh bắt cá của ngư dân Philippines bị ảnh hưởng nghiêm trọng khi Trung Quốc ngăn cấm không cho ngư dân Philippines vào đánh bắt ở vùng biển vốn là ngư trường truyền thống của họ. Cục Thủy sản và Tài nguyên nước Philippine (15/6/2018) đã phải công bố báo cáo về đánh giá về mức thiệt hại nặng nề đối với các rặng san hô quanh khu vực bãi cạn Scarborough dưới sự kiểm soát của lực lượng Tuần duyên Trung Quốc, qua đó kết luận khu vực bãi cạn Scarborough hiện không còn cá nữa vì thức ăn cho cá là san hô đã biến mất và phải mất ít nhất 40 năm san hô mới mọc lại. Nguyên nhân là do không có người quản lý ngư dânTrung Quốc ở đây, để họ thỏa sức đánh bắt trái phép, bao gồm việc sử dụng chất nổ đối với các rặng san hô.
Thứ hai, nhiều lo ngại bắt đầu dấy lên khi tình trạng đất tăng giá bùng nổ ở trung tâm tài chính chủ chốt của Manila (Manila Makati) cùng sự xuất hiện ồ ạt của gần 100.000 người Trung Quốc nhập cư. Theo mô tả của hãng tin Bloomberg, ở Philippines, ảnh hưởng của Trung Quốc hiện diện khắp nơi, như những nhà hàng bán lẩu và bánh bao Trung Quốc, Trung tâm Thương mại Mall of Asia phát hẳn tiếng Quan Thoại. Ngoài ra, lao động di cư trù Trung Quốc cũng kéo theo những tệ nạn ngày càng phổ biến tại các đô thị của Philippines như nạn thất nghiệp, cờ bạc, ma túy, tội phạm có tổ chức…
Kết luận: Việc chính quyền Tổng thống Philippines Duterte tăng cương quan hệ với Trung Quốc, thúc đẩy hợp tác song phương và hợp tác chung cùng khai thác ở Biển Đông rõ ràng là bước phiêu lưu đầy mạo hiểm, đã và đang tạo ra những hệ lụy tiêu cực, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chính sự phát triển của đất nước và người dân Philippines. Nghiêm trọng nhất chính là sự nhu nhược, ảo tưởng về lợi ích của Chính quyền Tổng thống Duterte đã khiến Philippines có thể phải trả giá đắt bằng việc đánh mất chủ quyền lãnh thổ và niềm tin, cùng sự ủng hộ của người dân.