Trong bối cảnh Trung Quốc liên tục có các hành động làm gia tăng căng thẳng ở Biển Đông và việc tìm kiếm một giải pháp thiết thực góp phần giải quyết tranh chấp chủ quyền trong khu vực tiếp tục rơi vào bế tắc, khiến cộng đồng quốc tế, đặc biệt là các nước ASEAN thúc đẩy xây dựng Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC).
Đàm phán COC đang có nhiều tiến triển tích cực
Vụ trưởng Vụ các vấn đề ASEAN của Thái Lan Suriya Chindawongse cho biết, Trung Quốc và ASEAN đã nhất trí xây dựng “một văn kiện duy nhất” để đàm phán COC, đồng thời lưu ý rằng trước đó tất cả các bên tham gia đều đã đưa vào văn bản các ý kiến của mình về vấn đề đàm phán. Tuy nhiên, theo ông Suriya Chindawongse tiến trình đàm phán sẽ mất nhiều thời gian để đi đến kết quả cuối cùng và COC không phải là phương thức để giải quyết tranh chấp lãnh thổ mà vấn đề này sẽ được giải quyết trên cơ sở song phương.
Đại sứ Trung Quốc tại ASEAN Hoàng Khê Liên cũng cho biết, do vẫn chưa có COC, Trung Quốc và các nước ASEAN sẽ tiếp tục thực hiện đầy đủ và hiệu quả Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) nhằm đạt được COC trong thời gian sớm nhất; nhấn mạnh Trung Quốc cũng mong muốn rằng các nước ngoài khu vực có thể đóng vai trò xây dựng trong tiến trình này và đóng góp vào hòa bình và ổn định của khu vực. Ông Hoàng Khê Liên cho rằng việc thực hiện DOC trong khi đàm phán COC tạo ra nền tảng hiệu quả để duy trì hòa bình và ổn định ở Biển Đông thông qua tăng cường đối thoại và hợp tác, “là minh chứng cho thấy Trung Quốc và ASEAN có sự sáng suốt và khả năng xây dựng các quy định và quản lý đúng đắn các tranh chấp vì hòa bình và ổn định ở Biển Đông”.
Trong một diễn biến khác, Thông cáo chung Hội nghị Ngoại trưởng các nước ASEAN lần thứ 51 (2/8) cũng nhấn mạnh, các Bộ trưởng tái khẳng định cam kết duy trì và thúc đẩy hòa bình, an ninh và ổn định ở khu vực, cũng như việc giải quyết hòa bình các tranh chấp, trong đó có việc tuân thủ đầy đủ tiến trình ngoại giao và pháp lý, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, phù hợp với các nguyên tắc của luật pháp quốc tế được ghi nhận rộng rãi, bao gồm Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS). Các Bộ trưởng cũng ghi nhận tầm quan trọng của việc triển khai đầy đủ và hiệu quả DOC; đồng thời hoan nghênh những nỗ lực hợp tác ngày càng tích cực giữa ASEAN và Trung Quốc, bày tỏ hài lòng trước những tiến triển đàm phán thực chất nhằm sớm đạt được một COC hiệu quả theo một lịch trình thống nhất. Các Bộ trưởng cũng lưu ý rằng các nước thành viên ASEAN và Trung Quốc đã nhất trí thông qua Dự thảo duy nhất về văn kiện đàm phán COC tại Hội nghị Các quan chức cấp cao ASEAN – Trung Quốc lần thứ 15 về việc triển khai DOC tại Changsha (Trường Sa), Trung Quốc ngày 27/6/2018; hoan nghênh các biện pháp thiết thực giúp hạ nhiệt căng thẳng và hạn chế rủi ro xảy ra các sự cố, hiểu lầm và tính toán sai lầm, chẳng hạn như việc thử nghiệm thành công đường dây nóng theo kênh ngoại giao giữa các nước ASEAN và Trung Quốc nhằm giải quyết các trường hợp khẩn cấp trên biển ở Biển Đông và việc triển khai Tuyên bố chung về việc Áp dụng Bộ Quy tắc về tránh va chạm bất ngờ trên biển (CUES) ở Biển Đông được thông qua ngày 7/9/2016.
Các nước kêu gọi ASEAN và Trung Quốc cần nhanh chóng ký kết COC.
Bộ trưởng Quốc phòng Singapore Ng Eng Hen (6/8) đã kêu gọi các nước ASEAN và Trung Quốc cần thúc đẩy và nhanh chóng thông qua COC ở Biển Đông nhằm duy trì ổn định trên biển và duy trì vai trò trung tâm của ASEAN, cụ thể là duy trì “tính trung lập, toàn diện và cởi mở”. Trong khi đó, Ngoại trưởng Singapore Vivian Balakrishnan cũng khẳng định Dự thảo duy nhất về nội dung đàm phán COC được đạt được nhất trí bởi Ngoại trưởng các nước ASEAN và Trung Quốc “sẽ là một văn kiện sống và tạo cơ sở cho các cuộc đàm phán COC”. Xác nhận rằng các bên cũng đã nhất trí về “các phương thức then chốt” cho các cuộc đàm phán trong tương lai, ông cho rằng việc các bên nhất trí về Dự thảo duy nhất này không có nghĩa rằng các cuộc đàm phán đã kết thúc, hay các yêu sách lãnh thổ tranh chấp ở Biển Đông đã được giải quyết vì COC “không nhằm giải quyết tranh chấp lãnh thổ”. Ông Balakrishnan cũng lưu ý rằng, sẽ là quá sớm để đặt ra thời hạn cho các cuộc đàm phán về COC bởi còn liên quan tới tình hình đang diễn biến nhanh chóng; và sẽ là tốt hơn nếu các bên “đảm bảo tính linh hoạt để các cuộc đàm phán không đi vào bế tắc”.
Ngoại trưởng Malaysia Saifuddin Abdullah cho rằng việc Bắc Kinh xây dựng trái phép và triển khai vũ khí trên các đảo nhân tạo ở Biển Đông khiến các nước ASEAN lo ngại; nhấn mạnh tất cả các bên cần tránh những bước đi khiêu khích, có thể gây căng thẳng trong lúc tự kiềm chế và tránh các hành động quân sự; đồng thời nhận định COC hiệu quả hơn DOC trong việc bảo đảm hòa bình tại vùng biển quan trọng với hoạt động thương mại toàn cầu này. Trước đó, Ngoại trưởng Philippines Alan Peter Cayetano (30/7) cho rằng các cuộc đàm phán về COC có thể được kết thúc trong năm nay hoặc năm tới. Trước đó, ông Saifuddin Abdullah cho biết Malaysia hy vọng COC phải thật sắc bén để giải quyết các tranh chấp ở khu vực này.
Trong khi đó, Australia, Mỹ, Nga, Ấn Độ,New Zealand và Nhật Bản đã bày tỏ ủng hộ việc duy trì hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn và tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông, giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình, trên cơ sở Luật pháp quốc tế; quan ngại về những diễn biến trên Biển Đông, phản đối mạnh mẽ các hành động đơn phương áp đặt, làm biến đổi nguyên trạng và gây gia tăng căng thẳng trong khu vực; cho rằng ASEAN và Trung Quốc cần thực hiện đầy đủ và nghiêm túc DOC, và sớm đạt được COC hiệu quả, thực chất và ràng buộc.
Dư luận cho rằng Trung Quốc và ASEAN có thể đạt được tiến triển thông qua đàm phán COC, song sẽ phải mất một thời gian dài để ký kết COC.
Chuyên gia Koh Swee Lean Collin, Nghiên cứu viên tại Đại học Nghiên cứu quốc tế S. Rajaratnam, Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore nhận định Trung Quốc và ASEAN đều có những lợi ích nhất định trong việc đạt được Dự thảo duy nhất về văn kiện đàm phán COC. Đối với Trung Quốc, vào thời điểm này Bắc Kinh cần khuyến khích những tiến triển trong đàm phán COC để tiếp tục củng cố hơn nữa những hoạt động xây dựng đảo cũng như những lợi ích của họ ở Biển Đông, nâng cao lập trường, xoa dịu những chỉ trích của báo chí, dư luận nhằm vào mình từ trước tới nay. Trong khi đó, ASEAN cũng được xem là có một số động cơ thúc đẩy để đạt được nhất trí với Trung Quốc về bản dự thảo, nhất là việc phải đối mặt với nguy cơ leo thang căng thẳng khu vực do Trung Quốc vẫn không ngừng quân sự hoá các vùng biển tranh chấp, đồng thời ASEAN cũng cần đảm bảo sự tham gia của mình vào tiến trình này và tạo thuận lợi cho các cuộc đàm phán tiếp theo mà vẫn có thể bảo toàn lập trường của mình. Tuy nhiên, vẫn chưa thể nói trước được điều gì về khả năng có thể đạt được văn kiện cuối cùng của COC bởi vẫn có nhiều thách thức đằng sau những ngôn từ và tinh thần của một văn bản cuối cùng mà tất cả các bên có thể cho là phù hợp và cùng nhất trí.
Giáo sư Aileen S P Baviera, Đại học Philippines cho rằng: (1) Tuy vẫn chưa có sự rõ ràng về việc liệu văn kiện COC có thể mang tính “ràng buộc về mặt pháp lý” như ban đầu dự kiến hay không do khó khăn trong việc thiết lập các cơ chế xác minh và thực thi giữa các bên trong khi có sự bất đối xứng cao về năng lực của mỗi bên; (2) COC chỉ giới hạn với các bên đàm phán là Trung Quốc và ASEAN trong khi vấn đề Biển Đông đã nổi lên từ đầu những năm 1990 trong một cuộc cạnh tranh chiến lược địa lý lớn hơn giữa Trung Quốc và Mỹ, với ASEAN bị kẹt ở giữa,
Giáo sư Baladas Ghoshal (Ấn Độ) nhận định để giảm căng thẳng và quản lý xung đột, ASEAN và Trung Quốc đã tổ chức các cuộc đàm phán về COC để giảm bớt căng thẳng phát sinh từ các yêu sách xung đột ở Biển Đông hơn 10 năm qua. Tuy nhiên, sự khác biệt giữa DOC và COC chưa bao giờ được làm rõ, mặc dù một số thành viên ASEAN, đặc biệt là các nước Đông Nam Á, dự kiến rằng COC sẽ là một thỏa thuận ràng buộc về mặt pháp lý sẽ toàn diện hơn và hiệu quả hơn DOC.
Tuy nhiên, có nhiều ý kiến cho rằng những tiến triển về COC cũng có thể có lợi cho Trung Quốc, giúp nước này khẳng định mong muốn duy trì hòa bình và ổn định của mình nhưng đồng thời cũng nhằm loại bỏ sự can thiệp của các nước ngoài khu vực vào Biển Đông. Ông Greg Poling, Trưởng Nhóm Sáng kiến Minh bạch Hàng hải châu Á (AMTI), Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và quốc tế (CSIS) cho biết việc dự thảo COC tại Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN sẽ mang tính chất chính trị nhiều hơn là về nội dung thực chất vào thời điểm này và Trung Quốc vẫn sẽ tiếp tục thúc đẩy các hoạt động nhằm củng cố các yêu sách lãnh thổ phi lý mà nước này áp đặt lên gần như toàn bộ Biển Đông.