Trong những năm gần đây, để bảo vệ lợi ích và phối hợp với hoạt động của Mỹ ở Biển Đông, Anh đã có nhiều sự điều chính chính sách và hoạt động thực tiễn tại Biển Đông.
Tàu hải quân Anh – Mỹ tập trận tại Biển Đông hôm 12/1
Quan điểm chính thức của Anh về vấn đề Biển Đông
Lãnh đạo Anh đã đưa ra nhiều tuyên bố khẳng định chính sách của Anh trong vấn đề Biển Đông: (1) Thủ tướng Anh Theresa May (19/10/2018) nhấn mạnh tầm quan trọng của luật biển quốc tế và tự do hàng hải tại các vùng biển trên thế giới; tái khẳng định cam kết vững chắc của Anh đối với trật tự quốc tế dựa trên luật lệ, bao gồm tầm quan trọng của tự do đi lại và an ninh hàng hải, phù hợp với luật quốc tế. Trước đó, cựu Thủ tướng Anh David Cameron (5/2016) tuyên bố Trung Quốc phải tuân theo phát quyết của Tòa án Trọng tài Thường trực (7/2016) liên quan tới vụ Philippines kiện TQ về các tuyên bố chủ quyền phi pháp trên Biển Đông; nhấn mạnh Anh muốn khuyến khích TQ là một phần của thế giới dựa trên các quy tắc. (2) Phát biểu trong chuyến thăm Việt Nam, Ngoại trưởng Anh Philip Hammond (12/4/2018) cho biết, Anh có lợi ích quốc gia to lớn trong việc duy trì, đảm bảo ổn định và an ninh trong khu vực. Lập trường vững vàng của Anh là các tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông cần phải được giải quyết phù hợp với các nguyên tắc và luật pháp quốc tế, đặc biệt là Công ước Liên hợp quốc về Luật biển 1982. Các bên có liên quan không nên đe dọa hay sử dụng vũ lực và có các hành động đơn phương như triển khai lực lượng quân sự, vũ khí quân sự tại những vùng biển đang tranh chấp. (3) Bộ trưởng Quốc phòng Anh Garvin Williamson cho biết Anh đang xúc tiến kế hoạch thiết lập 2 căn cứ quân sự mới ở nước ngoài trong một vài năm tới sau khi rời EU, một căn cứ sẽ đặt tại Singapore hoặc Brunei và một căn cứ nằm trong khu vực Caribbe. Theo quan điểm của Anh, việc lựa chọn hai địa điểm này là hợp lý bởi cả Singapore và Brunei đều đang có một lực lượng nhỏ quân đội Anh đồn trú. Hai nước này từng là thuộc địa cũ của Anh và nằm cạnh Biển Đông. Bộ trưởng Quốc phòng Anh Gavin Williamson cho biết, việc lập căn cứ tại châu Á sẽ là sự mở rộng một cách logic các động thái quân sự Anh đã thực hiện trong vài năm qua, chứ không phải là một sáng kiến ngẫu nhiên, chưa có sự chuẩn bị trước. Trước đó, Tại Đối thoại Shangri-La (6/2018) Bộ trưởng Quốc phòng Anh Garvin Williamson cho biết, Anh sẽ thể hiện sự ủng hộ đối với việc vận hành các hệ thống căn cứ vào luật lệ tại các vùng biển ở châu Á bằng cách điều tàu chiến đến đây. Trong khi đó, Đô đốc Sir Philip Jones, Tư lệnh Hải quân Hoàng gia Anh (10/2018) tuyên bố Anh sẽ ủng hộ các đồng minh trong khu vực châu Á -Thái Bình Dương và sẽ có phản ứng nếu TQ vi phạm luật hàng hải quốc tế. (4) Quốc vụ khanh Bộ Ngoại giao Anh phụ trách khu vực châu Á -Thái Bình Dương Mark Field (3/1) cho biết Chính phủ Anh muốn vùng biển này được đảm bảo hàng hải tự do và rộng mở, tái khẳng định việc Anh đã đưa tàu đi qua Biển Đông là nhằm đảm bảo hòa bình, ổn định và luật pháp quốc tế được tuân thủ trong khu vực. Trong khi đó, Quốc Vụ Khanh chuyên về Đông Á của chính phủ Anh Hugo Swire (20/4/2018) cho rằng phán quyết của Tòa án trọng tài (7/2016) có “tính ràng buộc về pháp lý”, đồng thời cho rằng TQ và Philippines nên ngồi lại đàm phán với nhau về tranh chấp chủ quyền biển đảo. (5) Ông Piers Craven, Trưởng Đại diện cơ quan Xúc tiến thương mại và đầu tư Anh (UKTI) tại Hà Nội cho biết, ngành dầu khí của Việt Nam thời gian qua rõ ràng có tốc độ phát triển tốt, các công ty của Anh hy vọng sẽ tìm kiếm các cơ hội làm ăn với các công ty của Việt Nam; khẳng định lại chính sách của Anh với vấn đề này không thay đổi, chúng tôi mong các tranh chấp được giải quyết thông qua thương lượng một cách hòa bình. (6) Đại sứ Anh tại Mỹ Kim Darroch (1/12/2016) tuyên bố: máy bay chiến đấu của Anh sẽ được triển khai tới Biển Đông để khẳng định quyền tự do hàng không, hàng hải. Ông Darroch không cho biết khung thời gian cụ thể của hoạt động này; khẳng định Anh hoàn toàn chia sẻ mục tiêu chung với chính quyền Mỹ hiện nay, cũng như chính quyền sắp tới, nhằm bảo vệ tự do hàng hải và giữ cho các tuyến đường biển, đường không luôn thông thoáng.
Trung quốc và các nước liên quan đưa ra nhiều phản ứng khác nhau liên quan việc Anh tăng cường hiện diện ở Biển Đông
Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị (24/9/2018) cho biết, Trung Quốc hy vọng Anh thực hiện đúng lập trường không đứng về bên nào trong vấn đề Biển Đông và không làm bất cứ điều gì gây xáo trộn sự tin tưởng lẫn nhau giữa hai nước; yêu cầu Anh tôn trọng cái gọi là “chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ” của TQ. Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Trung Quốc (1/9/2018) cho rằng “hành động của tàu đổ bộ Anh đã vi phạm luật pháp Trung Quốc, luật pháp quốc tế liên quan và xâm phạm chủ quyền Trung Quốc”, nhấn mạnh “Trung Quốc phản đối mạnh mẽ hành động này và đã gửi tới phía Anh sự không hài lòng mạnh mẽ, yêu cầu Anh ngay lập tức chấm dứt các hành động khiêu khích này”. Cùng với phản ứng về ngoại giao, Bộ Quốc phòng Trung Quốc cũng đã điều một tàu khu trục nhỏ và 2 máy bay trực thăng theo sát tàu HMS Albion.
Đáng chú ý, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Nga Maria Zakharova (1/1) lên án Anh về kế hoạch lập các căn cứ quân sự tại khu vực Đông Nam Á và Caribbe, cho rằng trong bối cảnh căng thẳng quân sự và chính trị đang gia tăng trên thế giới, tuyên bố về dự định thiết lập căn cứ quân sự ở một nước thứ 3 sẽ gây ra tác động tiêu cực, bất ổn và có thể là khiêu khích; nhấn mạnh Nga đã sẵn sàng tiến hành các biện pháp trả đũa nếu lợi ích của Nga và các đồng minh bị đe dọa.
Trái ngược với phản ứng của Trung Quốc và Anh, Lãnh đạo Đài Loan Thái Anh Văn (5/1) tuyên bố bà ủng hộ việc Anh thiết lập căn cứ quân sự mới ở Đông Nam Á nếu động thái này “có ích cho duy trì hòa bình ; nhấn mạnh nếu sự hiện diện của Anh đóng góp vào 2 mục tiêu nói trên thì Đài Loan “sẽ có thái độ cởi mở”; Đồng thời bà Thái còn bày tỏ nguyện vọng rằng tất cả các quốc gia có thể hợp tác hoàn toàn với nhau ở Biển Đông trong tất cả các vấn đề liên quan đến hòa bình và tự do đi lại, trong tinh thần tôn trọng lập trường của mỗi bên. Mỹ và một số nước đồng minh đưa ra nhiều tuyên bố khẳng định ủng hộ và hoan nghênh đối với việc Anh tăng cường hiện diện quân sự và tổ chức các cuộc tuần tra tự do hàng hải ở Biển Đông, cho rằng hành động của Anh sẽ góp phần đảm bảo hòa binh, ổn định trọng khu vực và ngăn chặn các hoạt động phi pháp, mang tính khiêu khích của Trung Quốc ở Biển Đông.
Giới chuyên gia, học giả và truyền thông khu vực, quốc tế cũng đưa ra nhiều nhận định, đánh giá liên quan việc Anh tăng cường hiện diện quân sự ở Biển Đông
Theo báo cáo của Viện nghiên cứu hòa bình Stockholm (SIPPRI), việc xây dựng căn cứ quân sự tại châu Á không chỉ đóng vai trò quan trọng chiến lược về mặt quân sự mà còn mở ra các cơ hội kinh tế cho Anh. Anh là nhà xuất khẩu vũ khí lớn trê thế giới, nếu kế hoạch nêu trên được triển khai, các căn cứ quân sự tại châu Á sẽ là “nơi trưng bày” nhiều khí tài quân sự của Anh và những hợp đồng bán vũ khí sẽ là cú hích lớn cho nền kinh tế của nước này. Từ năm 2013 đến năm 2017, Anh đứng thứ 6 thế giới về xuất khẩu vũ khí. Trong khi đó, Bộ Quốc phòng của Anh cho biết, trong giai đoạn từ 2008 đến 2017, Anh là nhà xuất khẩu vũ khí lớn thứ 2 thế giới. Theo báo cáo của Bộ quốc phòng Anh, vào năm 2017, Anh đã thu về 11,3 tỷ USD từ việc bán khí tài quân sự cho nước ngoài. Nhìn vào lịch sử 10 năm bán vũ khí của Anh có thể thấy các khách hàng của nước này phần lớn là những quốc gia bên ngoài Liên minh Châu Âu. Trong đó, các khách hàng lớn bao gồm Saudi Arabia, Kuwait, Oman, Ấn Độ, Brazil và Mỹ.
Nhiều nhà phân tích cho rằng, một khi kế hoạch của Anh được triển khai, sự xuất hiện của các tàu khu trục Anh tại những các căn cứ quân sự của nước này ở châu Á sẽ giúp việc bán vũ khí được đẩy mạnh hơn. Theo giới quan sát, nếu được triển khai, kế hoạch mở căn cứ quân sự có thể sẽ “phủ bóng đen” lên mối quan hệ giữa Trung Quốc với các nước láng giềng châu Á, đồng thời có nguy cơ gây leo thang căng thẳng giữa TQ và Anh. Ông Ni Lexiong, chuyên gia hải quân tại Đại học Khoa học Chính trị và Luật Thượng Hải, cho biết kế hoạch này là cho thấy Anh và các đồng minh khác của Mỹ ngày càng gắn kết trong cách tiếp cận cứng rắn của Tổng thống Mỹ Donald Trump đối với TQ. Đây là bước đi bổ sung quan trọng cho chiến lược Ấn Độ – Thái Bình Dương của Mỹ. Điều này sẽ khiến Washington hài lòng. Nhưng đối với TQ, kế hoạch này có thể là báo hiệu cho những thách thức gay gắt hơn đối với cân bằng an ninh khu vực, nguy cơ gia tăng căng thẳng hay thậm chí đối đầu. Các chuyên gia Trung Quốc còn nghi ngờ tính khả thi của dự án xây căn cứ hải quân mới của Anh. Dù Anh có tham vọng khôi phục địa vị ảnh hưởng toàn cầu, ông Ni cho rằng vẫn phải chờ xem liệu London có đủ khả năng chi trả cho các căn cứ ở nước ngoài không khi nước này vẫn đang chật vật duy trì ngân sách bảo đảm năng lực răn đe quốc phòng mạnh. Chi tiêu quốc phòng của Anh tăng nhẹ trong năm 2018 nhưng quân đội Anh đã giảm gần một nửa kể từ sau Thế chiến 2.
Trong khi đó, một số chuyên gia nhận định Anh tăng cường hiện diện ở Biển Đông là để thực hiện cam kết với các nước đồng minh trong khu vực. Năm 1971, Anh đã ký kết Thỏa thuận phòng thủ năm quốc gia (Five Power Defense Arrangement – FPDA), một thỏa thuận bao gồm cả Singapore, Australia, New Zealand và Malaysia. Tháng 10/2018, nhóm 5 quốc gia này đã tiến hành tập trận quân sự tại Biển Đông, với mục đích đảm bảo an ninh khu vực và hỗ trợ cứu nạn khi có thiên tai. Tuy nhiên, nếu Anh theo đuổi kế hoạch xây dựng căn cứ quân sự tại châu Á, Trung Quốc chắc chắn sẽ phản đối gay gắt. Nếu kế hoạch xây dựng căn cứ quân sự của Anh ở Biển Đông được triển khai, giới phân tích ở Trung Quốc cho rằng sẽ phủ bóng lên quan hệ của Trung Quốc với các nước láng giềng châu Á và có thể sẽ khiến quan hệ Bắc Kinh và London căng thẳng. Xu Liping, giáo sư tại Viện nghiên cứu châu Á – Thái Bình Dương thuộc Viện Khoa học xã hội Trung Quốc cho rằng đây rõ ràng là động thái phô trương sức mạnh cơ bắp nhằm vào Trung Quốc và cho thấy sự tham gia nhiều hơn của các cường quốc bên ngoài vào tranh chấp trên Biển Đông; đồng thời cáo buộc Mỹ đứng sau kế hoạch xây căn cứ quân sự mới của London, khi cho rằng “Anh ngày càng chủ động hơn trên Biển Đông” vào thời điểm Mỹ có thể lo ngại việc đối đầu trực tiếp với Trung Quốc ở khu vực; kế hoạch của Anh vẫn ở giai đoạn sớm nhưng sẽ thử thách quan hệ của Trung Quốc với Singapore và Brunei, hai nước từng là thuộc địa của Anh.
Về việc Anh đẩy mạnh hoạt động tuần tra ở Biển Đông, giới chuyên gia cho rằng hành động này nhằm thách thức yêu sách chủ quyền phi pháp của Trung Quốc và phối hợp với hoạt động tuần tra của Mỹ. Việc Anh điều tàu tấn công đổ bộ HMS Albion tiến gần quần đảo Hoàng Sa nhằm khẳng định rằng Anh không công nhận bất cứ tuyên bố hàng hải quá đáng nào. Việc Hải quân Hoàng gia Anh đưa tàu chiến tới Biển Đông không phải là hành động gây bất ngờ. Thực tế, cùng với Mỹ, Anh đã phát đi thông điệp mạnh mẽ về đảm bảo quyền tự do hàng hải tại Biển Đông. Hải quân Hoàng gia Anh (2018) lần lượt đã điều tàu HMS Sutherland, tàu khu trục nhỏ chống ngầm Sutherland, tàu HMS Albion và HMS Argyll đi qua Biển Đông. Bộ trưởng Williamson khẳng định, một phần sứ mệnh của đội tàu này là đảm bảo tự do hàng hải trên Biển Đông. Tuy nhiên, chuyên gia Wang Yiwei Đại học Nhân dân TQ cho rằng thông qua các hoạt động tuần tra ở Biển Đông, Anh muốn duy trì ảnh hưởng toàn cầu của mình và cho rằng châu Á vẫn là một phần lợi ích của mình. Trong khi đó, Thiếu tướng hải quân Trung Quốc Trương Thiệu Trung (7/1) cáo buộc, Mỹ và Anh đã “cố tình khuấy đảo cục diện Biển Đông”, cho rằng tuyên bố Anh có thể xây dựng một căn cứ quân sự mới ở Biển Đông, Caribbean là minh chứng cụ thể cho sự phối hợp nhịp nhàng giữa Anh và Mỹ trong vấn đề Biển Đông, đồng thời cảnh Anh cần phải “lượng sức mình” khi muốn khiêu khích TQ; nhấn mạnh sau khi rời EU, mất đi sự ủng hộ quan trọng của khối này, Anh lo sợ sẽ dần mất vũ đài quốc tế, không được ai quân tâm nên mới chạy tới địa bàn của người khác để chứng minh sự hiện diện, coi hiện diện quân sự là bàn đạp, để rồi sau đó can thiệp vào các sự vụ của khu vực châu Á Thái Bình Dương, dần dần chiếm lấy vị trí nhất định ở khu vực này. China Daily thì cho rằng việc Anh đưa HMS Albion tới tham gia tự do hàng hải ở Biển Đông là vì muốn “cầu cạnh Mỹ” trong thời điểm Brexit. Hoạt động này đã khiến Trung Quốc tức giận. Trong bài viết đăng tải ngày 6/9, China Daily (Trung Quốc) còn nhắc tới khả năng cản trở đàm phán về thỏa thuận tự do thương mại giữa hai bên và đe dọa: “Anh nên có nhiều hơn một người bạn”. Nhận định về hành động của London, China Daily cho rằng việc Anh đưa HMS Albion tới tham gia tự do hàng hải ở Biển Đông là vì muốn “cầu cạnh Mỹ” trong thời điểm Brexit. “Những hành động thiếu thận trọng của hải quân Anh chỉ có thể giải thích là nước này muốn cầu cạnh Mỹ. Mỹ vẫn thường phàn nàn rằng đồng minh của mình tắc trách khi không tham gia vào các hoạt động “tự do hàng hải” do Washington dẫn đầu trên Biển Đông”. “Anh đang coi Mỹ là đường sống kinh tế sau khi nước này rời khỏi Liên minh Châu Âu. Không còn nghi ngờ gì nữa, Anh muốn nắm lấy bất cứ cơ hội nào mình có để lọt vào mắt xanh của Mỹ”. Với nhận định trên, China Daily tiếp tục nhấn mạnh rằng, hành động của Anh là không khôn ngoan: “Với nỗ lực khôi phục “mối quan hệ đặc biệt” theo cách này khi mà hiện nay Anh không còn là cửa ngõ vào châu Âu, Anh đang đứng trước nguy cơ mất nhiều hơn được”. Tờ báo của Trung Quốc cũng mang triển vọng đạt thỏa thuận thương mại tự do giữa hai nước ra để đe nẹt và nhắc nhở London “ngừng bám gót Mỹ” ở Biển Đông: “Trung Quốc và Anh đã nhất trí tìm kiếm khả năng thảo luận về một thỏa thuận thương mại tự do sau Brexit, nhưng bất cứ hành động nào ảnh hưởng tới lợi ích chủ chốt của Trung Quốc thì sẽ chỉ tạo ra rào cản”. “Trong chuyến thăm tới Bắc Kinh hồi đầu năm nay, Thủ tướng Anh Theresa May đã cam kết thúc đẩy “kỷ nguyên vàng” trong quan hệ Anh – Trung Quốc. Để đạt được điều đó, Anh sẽ phải ngừng “bám gót” Mỹ ở Biển Đông”.
Giới chuyên gia quân sự cũng nhận định, việc triển khai tàu đổ bộ HMS Albion của Anh, cũng như chỉ trích mạnh mẽ của phía chính phủ Trung Quốc xảy ra trong bối cảnh 2 bên đang chuẩn bị các cuộc đàm phán hậu Brexit. Anh dự kiến khởi động các vòng đàm phán với Trung Quốc về một thỏa thuận thương mại tự do. Tuy nhiên, tuyên bố của Bộ Ngoại giao Trung Quốc về vụ việc HMS Albion cho rằng, sự kiện này có thể ảnh hưởng tới bức tranh hợp tác song phương rộng lớn giữa 2 bên, cũng như tác động tới hòa bình và ổn định khu vực.