The Wall Street Journal và South China Morning Post dẫn nguồn từ giới chức Mỹ và đồng minh đưa tin Trung Quốc đã ký thỏa thuận với Campuchia hồi đầu năm với nội dung cho phép Bắc Kinh đặc quyền tiếp cận một phần của căn cứ hải quân Ream tại Vịnh Thái Lan.
Theo Wall Street Journal, các quan chức Mỹ đã nhận được một bản nháp của thỏa thuận, được hai nước ký kết vào đầu năm 2019, trong đó nói rằng Campuchia sẽ cho phép Trung Quốc sử dụng căn cứ hải quân Ream nằm ở sát vịnh Thái Lan với thời hạn 30 năm; đồng thời nhận định nếu thông tin về thỏa thuận bí mật giữa Trung Quốc và Campuchia là sự thật, Bắc Kinh sẽ gia tăng tầm ảnh hưởng và hoạt động để khẳng định những chủ quyền đơn phương cũng như mở rộng lợi ích kinh tế ở Biển Đông, đồng thời tạo ra những thách thức lớn đối với các đồng minh của Mỹ ở Đông Nam Á. Theo bản dự thảo thỏa thuận giữa hai bên, Trung Quốc sẽ phụ trách xây dựng thêm 2 cảng mới – một để Trung Quốc sử dụng, một để Campuchia sử dụng. Họ cũng cho rằng, căn cứ này sẽ còn cần phải cải tạo nhiều hơn để đủ khả năng tiếp nhận các chiến hạm hải quân cỡ lớn của Trung Quốc. Dự thảo thỏa thuận cũng nêu rõ, nhân sự phía Trung Quốc được phép mang theo vũ khí, hộ chiếu Campuchia, và phía Campuchia cần được phía Trung Quốc cho phép mới có thể đi vào khu vực 62 hecta mà Trung Quốc quản lý ở căn cứ Ream. Trong khi đó, các cơ sở mà Mỹ rót vốn xây dựng ở Ream sẽ được dịch chuyển ra nơi khác để “phát triển cơ sở hạ tầng, cả thiện an ninh” ở căn cứ này.
Ngay sau khi truyền thông tiết lộ thông tin trên, Mỹ đã đưa ra những phản ứng ban đầu. Bộ Ngoại giao Mỹ ra thông cáo kêu gọi Campuchia bác bỏ thỏa thuận, đồng thời cho rằng nước này có “cam kết đối với người dân, được ghi nhận trong hiến pháp, về việc theo đuổi chính sách đối ngoại độc lập”. Thông cáo cho biết: “Chúng tôi quan ngại bất cứ động thái nào của chính phủ Campuchia nhằm mời gọi sự hiện diện quân sự của bên ngoài sẽ đe dọa sự gắn kết và vai trò trung tâm của ASEAN trong việc điều phối phát triển khu vực, cũng như cản trở hòa bình và ổn định ở Đông Nam Á”.
Thủ tướng Hun Sen (22/7) bác bỏ thông tin cho rằng Trung Quốc sẽ được phép đưa quân đồn trú tại một căn cứ hải quân của Campuchia theo thỏa thuận bí mật được ký kết giữa hai bên. Ông Hun Sen nhấn mạnh “đây là những tin tức bịa đặt tồi tệ nhất từ trước đến nay nhằm chống lại Campuchia. Chuyện như vậy không thể xảy ra vì việc cho phép hiện diện các căn cứ quân sự nước ngoài là đi ngược lại với Hiến pháp Campuchia”. Cùng quan điểm trên, Bộ Quốc phòng Campuchia cũng khẳng định rằng thông tin trên là “bịa đặt và vô căn cứ”. Trước đó, Campuchia cũng đã bác bỏ các thông tin vào tháng 11/2018 cho rằng Bắc Kinh đã vận động hành lang Phnom Penh kể từ năm 2017 để thiết lập căn cứ hải quân ở Tây Nam Campuchia, có khả năng chứa các tàu chiến, tàu khu trục và các tàu khác của hải quân thuộc Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLA).
Thay vì bác bỏ trực diện, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng (22/7) cho biết Campuchia đã phủ nhận thông tin do truyền thông Mỹ đăng tải, nói rằng Trung Quốc bí mật ký thỏa thuận với Campuchia về việc sử dụng một căn cứ hải quân. Theo ông Cảnh Sảng: “Điều tôi muốn nói ở đây là, Trung Quốc và Campuchia là những nước láng giềng truyền thống. Hai bên đã hợp tác toàn diện trên nhiều lĩnh vực. Hợp tác giữa hai nước là cởi mở và minh bạch, mang lại lợi ích cho cả hai bên và bình đẳng với nhau. Tôi hy vọng các bên liên quan không nên suy diễn quá mức”.
Giới chuyên gia nhận định thỏa thuận có thể giúp Trung Quốc đẩy mạnh các yêu sách chủ quyền vô căn cứ và khai thác lợi ích kinh tế phi pháp ở Biển Đông cũng như thách thức các đồng minh của Mỹ ở Đông Nam Á; hiện các quan chức Mỹ được cho là đang thảo luận nhằm tìm cách thuyết phục Phnom Penh thay đổi quyết định vì căn cứ sẽ giúp Trung Quốc đóng quân, trữ vũ khí và neo đậu tàu chiến rất gần các khu vực nhạy cảm ở Biển Đông. Cựu cố vấn ngoại trưởng Mỹ Charles Edel cảnh báo, kết hợp các cơ sở ở Campuchia với các tiền đồn quân sự của Trung Quốc ở Đông Nam Á, “cơ bản là sẽ có một hành lang tam giác có khả năng bao phủ toàn bộ đất liền của Đông Nam Á”.
Được biết, căn cứ hải quân Ream bao phủ diện tích 190 hecta, bao gồm 2 cơ sở được xây dựng với vốn đầu tư của Mỹ và hiện đang được hải quân Campuchia sử dụng. Căn cứ này cũng có một khu cảng là nơi neo đậu của hàng chục tàu tuần tra.
Trong những năm gần đây, Trung Quốc đã đổ hàng tỷ USD vào các dự án hỗ trợ phát triển và cho vay ở Campuchia thông qua các thỏa thuận song phương cùng sáng kiến “Vành đai và Con đường”. Sáng kiến “Vành đai và Con đường” được nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình công bố hồi năm 2013 nhằm mở rộng mạng lưới liên kết trên đất liền và trên biển ở khu vực Đông Nam Á, Trung Á, Trung Đông, châu Âu và châu Phi. Trong đó, nhiều doanh nghiệp Trung Quốc đã đổ xô tới Campuchia để đầu tư và làm ăn.
Trong hơn hai thập kỷ, Trung Quốc là đối tác kinh tế quan trọng nhất của Campuchia. Nguồn vốn đầu tư của Trung Quốc vào Campuchia đã tạo nên những thay đổi lớn về kinh tế Campuchia cũng như tầm ảnh hưởng của Trung Quốc tại quốc gia này. Trong lĩnh vực kinh tế, Trung Quốc ngày càng trở thành đối tác kinh tế quan trọng nhất của Campuchia. Chỉ riêng trong 2 năm vừa qua, Campuchia đã ký hơn 30 thỏa thuận song phương với Trung Quốc. Bắc Kinh cũng là nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn nhất của Campuchia trong giai đoạn năm 2013-2017. Đầu tư của Trung Quốc vào Campuchia thời gian này tổng cộng lên tới 5,3 tỷ USD. Riêng trong năm 2017, đầu tư của Trung Quốc vào lĩnh vực bất động sản ở Campuchia là 1,4 tỷ USD, chiếm 27% tổng đầu tư nước ngoài vào quốc gia Đông Nam Á này. Thương mại song phương năm 2017 đạt hơn 5,1 tỷ USD. Hàng hóa của Campuchia xuất sang Trung Quốc hầu hết là nông sản như gạo, khoai mì, hạt điều, dầu cọ, trong khi Campuchia nhập của Trung Quốc xe hơi, xe gắn máy, vật liệu xây dựng, vải, thuốc lá, thuốc trừ sâu. Cũng trong năm 2017, Campuchia nhận được khoảng 4,2 tỷ USD từ Trung Quốc dưới dạng viện trợ hoặc cho vay lãi nhẹ. Đến cuối năm 2017, nợ công của chính phủ Campuchia cộng dồn lại là 9,6 tỷ USD, trong đó 42% là nợ Trung Quốc. Trung Quốc đã làm thay đổi hẳn Campuchia. Tiền từ Trung Quốc đã giúp Campuchia cải thiện cơ sở hạ tầng, kết nối với khu vực và tăng tính cạnh tranh. Đến cuối năm 2017, đã có hơn 2.000 km đường, 7 cây cầu lớn và một cảng mới được xây dựng với sự hỗ trợ của Bắc Kinh. Đầu tư vào ngành dệt may cũng đóng góp cho phát triển kinh tế xã hội, tạo việc làm cho nửa triệu công nhân.Trong lĩnh vực du lịch, Trung Quốc đầu tư nhiều dự án lớn, trong đó có một tổ hợp nghỉ dưỡng quốc tế ở tỉnh Koh Kong, một tổ hợp nghỉ dưỡng và khách sạn năm sao tại Preah Sihanouk. Khách du lịch Trung Quốc đến Campuchia đạt hơn 1 triệu lượt trong năm 2017, mang lại 700 triệu USD cho nền kinh tế Campuchia. Trung Quốc cũng là nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất về năng lượng ở Campuchia, với tổng số vốn lên tới hơn 7,5 tỷ USD cho 7 nhà máy thủy điện, khoảng 4 tỷ USD cho 2 nhà máy điện chạy bằng than đá.
Trong lĩnh vực an ninh quốc phòng, từ năm 1956 Trung Quốc đã bắt đầu cung cấp sự hỗ trợ dài hạn về kinh tế và quân sự cho Campuchia, mặc dù Campuchia còn nhận viện trợ từ Mỹ hay Nhật Bản nhưng quy mô không thể sánh với Bắc Kinh. Hiện nay trang bị tiêu chuẩn của bộ binh Campuchia vẫn là súng trường tấn công Type 56 – phiên bản AK-47 do Trung Quốc sản xuất, ngoài ra còn có pháo phòng không Type 85, xe tăng hạng nhẹ Type 62, xe tăng chiến đấu chủ lực Type 59, hệ thống pháo phản lực phóng loạt Type 81 và súng trường bullpup QBZ-97. Không chỉ có vậy, gần đây Trung Quốc đã cung cấp cho Campuchia 1 tỷ USD trang thiết bị quân sự từ xe tải cho tới 12 trực thăng đa dụng Z-9 và 2 máy bay vận tải hạng nhẹ MA-60 cùng quân phục và trang bị cá nhân như giáp, mũ bảo hộ, mặt nạ phòng chống độc… Trung Quốc cũng là địa chỉ thường xuyên của các học viên quân sự Campuchia, khoảng 30% nhân lực của quân đội nước này được đào tạo dài hạn hoặc ngắn hạn trên đất Trung Quốc, quy mô khó một đối tác nào theo kịp. Hỗ trợ của Trung Quốc rõ ràng giữ vai trò cực kỳ quan trọng, quy mô Quân đội Campuchia với 125.000 lính thương trực, 70.000 quân dự bị, 21 máy bay cánh cố định, 17 trực thăng 550 xe tăng, 300 xe bọc thép, 600 khẩu pháo các loại cùng 53 tàu chiến trong khi ngân sách quốc phòng hàng năm chỉ có 192 triệu USD, không đủ cho nhu cầu tối thiểu. Theo báo Trung Quốc, nếu không có các gói viện trợ của Trung Quốc, có lẽ Quân đội Hoàng gia Campuchia sẽ phải cắt giảm quy mô đi ít nhất là một nửa so với hiện tại, cho nên dễ hiểu vì sao Phnom Penh đang cực kỳ coi trong quan hệ hợp tác quốc phòng với Bắc Kinh. Trong tương lai, có thể Trung Quốc sẽ bàn giao cho Hải quân Campuchia một tàu chiến loại biên có chiều dài 140 m, cung cấp cho không quân nước này tiêm kích JF-17 và tên lửa phòng không tầm trung KS-1A, khiến sự phụ thuộc của Campuchia vào Trung Quốc ngày càng lớn thêm.
Trong lĩnh vực giao thông, cơ sở hạ tầng, Trung Quốc đã thúc đẩy dự án đường cao tốc đầu tiên tại Campuchia, nối Sihanoukville và Phnom Penh. Cao tốc Sihanoukville – Phnom Penh sẽ được xây dựng dọc theo Quốc lộ 4, dài 190 km. Cao tốc này trị giá 1,9 tỷ USD, lớn hơn tổng số tiền Trung Quốc đầu tư cho 20 con đường quan trọng và 7 cây cầu tại Campuchia trong hơn hai thập kỷ từ 1994 đến đầu 2017 (khoảng 1,22 tỷ USD). Cao tốc đầu tiên của Campuchia sẽ giúp thúc đẩy liên kết trực tiếp tốc độ cao giữa thủ đô Phnom Penh và Dự án Golden Silver Gulf của Trung Quốc tại Tỉnh Sihanoukville. Dự tính tới năm 2020, Campuchia cần khoảng 9 tỉ USD để xây dựng khoảng 850 km đường xá, trong đó có cả hệ thống đường cao tốc. Tới năm 2040, Campuchia cần xây dựng khoảng 2.230 km đường trị giá khoảng 26 tỉ USD, bao gồm cả các đường vành đai quanh Phnom Penh và 6 đường cao tốc kết nối nối các tỉnh. Trung Quốc đã đánh trúng nhu cầu của Campuchia khi cho họ vay ưu đãi 2 tỉ USD. Trung Quốc cũng tăng cường đầu tư vào hạ tầng của Campuchia với các dự án xây dựng cảng biển, sân bay. Theo tờ Thời báo châu Á, năm 2008, Tập đoàn Phát triển Liên minh Thiên tân (UDG) đã được Chính phủ Campuchia cho thuê khu vực trải dài trên khoảng 20% diện tích vùng duyên hải của quốc gia này trong thời hạn 99 năm với giá 30 USD mỗi hecta. Hiệp hội Xây dựng Campuchia ước tính dự án “Khu Thí điểm” tại tỉnh Koh Kong có tổng số vốn đầu tư ở vào khoảng 3,8 tỷ USD và sân bay vẫn chưa được xây dựng dự kiến có khả năng đón tiếp khoảng 10 triệu lượt khách mỗi năm. Dự án này được cho là bao gồm việc xây dựng một nền kinh tế gần như toàn diện, với các trung tâm chăm sóc y tế, các cơ sở quản lý của chính quyền, các khu nghỉ dưỡng và khách sạn, các hạ tầng sản xuất, một cảng nước sâu và cả một sân bay quốc tế. Mặc dù giới chức Campuchia coi đây là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế nhưng hiện có ý kiến cho rằng dự án thực chất là một đặc khu kinh tế dành cho các lao động, giới chủ và du khách Trung Quốc.
Từ 2015 đến nay, dòng vốn đầu tư của Trung Quốc tại Campuchia đã chuyển hướng tập trung vào lĩnh vực cảng biển. Cụ thể là vào tháng 8/2015 và tháng 3/2016, Trung Quốc đã có hai khoản đầu tư có tính chiến lược vào cơ sơ hạ tầng du lịch kèm cảng biển tại Koh Kong (dự án Thành phố Thất Long) với trị giá 3,8 tỷ USD và tại Sihanoukville (Dự án Golden Silver Gulf) với trị giá 5,7 tỷ USD. Xu hướng này đáng chú ý không chỉ vì số vốn đầu tư lớn, mà còn vì tính tiên phong của nó khi mà trước 2015, Trung Quốc không triển khai bất kỳ dự án cảng biển nào tại Campuchia. Nhờ nguồn lực dồi dào, các dự án mới do Trung Quốc đầu tư sở hữu những cơ hội phát triển vượt trội, tiềm năng trở thành các đầu tàu phát triển của Campuchia. Với 9,5 tỷ USD vốn đầu tư và kiểm soát hơn ¼ diện tích bờ biển của Campuchia trong hai khu vực rộng hơn 33 ngàn hecta, hai cảng biển do Trung Quốc đầu tư tại Sihanoukville và Koh Kong sẽ là hai dự án Cảng nước sâu và Cảng quốc tế mới duy nhất của Campuchia trong giai đoạn sắp tới. Dù đây là các cảng đầu tiên do Trung Quốc xây dựng tại Campuchia, nhưng lợi thế về nguồn vốn đã giúp hai dự án cảng của Trung Quốc sở hữu tiềm năng phát triển vượt trội so với hai cảng quốc tế hiện tại của Campuchia, cũng như các dự án cảng Campuchia dự kiến phát triển.
Không những vậy, trong lĩnh vực cơ sở hạ tầng công nghiệp, Trung Quốc đã đầu tư vào Sihanoukville SEZ (tên khác Sihanoukville SEZ 2) từ 2010, nhưng chỉ gặt hái được thành công từ sau 2015. Vào thời điểm phát triển năm 2010, Sihanoukville SEZ nắm giữ kỷ lục về vốn đầu tư ban đầu với 300 triệu USD, gấp 5 lần Phnom Penh SEZ (68 triệu USD) và 21 lần Manhattan SEZ (15 triệu USD) và là một trong năm SEZ có diện tích phát triển lớn nhất với 1114 hecta. Tuy nhiên, cho tới 2014, Sihanoukville SEZ vẫn đứng sau Phnom Penh SEZ về số lượng nhà máy (40 so với 50 nhà máy) và Manhattan SEZ về quy mô lao động (8500 lao động so với 28000 lao động). Từ cuối 2014, nhờ 3 tỷ USD vốn đầu tư bổ sung, Sihanoukville đã có những bước phát triển nhanh chóng. Từ con số 40 nhà máy vào 2014 (có 20 nhà máy lúc đi vào hoạt động vào 2012), đến tháng 11/2016, Sihanoukville SEZ đã trở thành SEZ lớn nhất và phát triển nhất tại Campuchia với 148 nhà máy được xây dựng. Sihanoukville SEZ cũng thu hút 16.000 công nhân tới làm việc, phần lớn nhận lương từ 1800 – 2400 USD, cao hơn từ 20 -60% so với mức lương cơ bản và gấp đôi GDP/người năm 2015 của Campuchia. Ban lãnh đạo Sihanoukville SEZ cũng tuyên bố kế hoạch thu hút 300 nhà máy vào năm 2020 và tạo ra 100.000 việc làm. Sự thành công của Sihanoukville SEZ đã mở đường cho việc xây dựng SEZ thứ hai của Trung Quốc tại Kampong Speu vào tháng 10/2016, dành cho chế biến thực phẩm xuất khẩu. Kampong Speu SEZ có diện tích là 300 hecta, cách Phnom Penh 30 km và được đầu tư 2,1 tỷ USD, gấp tới 7 lần kỷ lục mà Sihanoukville SEZ đã tạo ra trước đó. Việc phát triển sẽ bao gồm 3 giai đoạn, với ba kho chứa được xây dựng tương ứng, kho thứ nhất 30.000 tấn, hai kho sau 100,000 tấn. SEZ kỳ vọng sẽ có 30 – 100 nhà máy sau khi đi vào hoạt động 5 – 10 năm, dự kiến xuất khẩu 500.000 tấn mỗi năm, hầu hết là tới thị trường Trung Quốc. Đây là SEZ đầu tiên tại Campuchia tập trung vào các sản phẩm nông sản và có hệ thống đối tác tương đối mạnh mẽ. Vào thời điểm thông qua dự án (tháng 10/2016), đã có 10 công ty Trung Quốc đăng ký hoạt động và ít nhất là 25 siêu thị tại Trung Quốc đặt hàng mua sản phẩm từ SEZ này. Campuchia hiện không có bất cứ kho trữ nông sản quy mô lớn hay nhà máy chế biến sản phẩm nông nghiệp quy mô lớn nào dành cho xuất khẩu.
Vì vậy, thông tin đồn đoán cho rằng Campuchia cho phép Bắc Kinh đặc quyền tiếp cận một phần của căn cứ hải quân Ream tại Vịnh Thái Lan trong vòng 30 năm là điều dễ hiểu. Tuy nhiên, vì lợi ích của Campuchia, cũng như hòa bình, ổn định trong khu vực, nước này cần cân nhắc kỹ trước khi ký kết với Trung Quốc. Vì đã có nhiều nước dính “bẫy” từ Bắc Kinh.