Phát biểu tại một cuộc họp ở Mỹ, Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin Jnr (24/9) cho biết Trung Quốc đang âm mưu “bá quyền” trongcách theo đuổi các thỏa thuận với những nước láng giềng ở biển Đông, đồng thời ông này bày tỏ sự ủng hộ sự hiện diện của Mỹ trong khu vực.
Theo Ngoại trưởng Teodoro Locsin Jnr, Trung Quốc đang cố tình gây sức ép, buộc các nước ASEAN đàm phán Bộ quy tắc ứng xử ở biển Đông (COC) theo cách của Bắc Kinh, đồng thời ngăn cản các nước bên ngoài can dự vào tiến trình đàm phán COC; cho rằng “một thỏa thuận như thế ngầm công nhận sự bá quyền của Trung Quốc” và COC mà Trung Quốc đang theo đuổi “giống như sách hướng dẫn sống chung với chủ nghĩa bá quyền hoặc chăm sóc và cho rồng ăn trong phòng khách vậy”.
Ngoài ra, ông Teodoro Locsin cũng nhấn mạnh mối quan hệ gắn bõ giữa Philippines và Mỹ, khẳng định “liên minh quân sự với Mỹ rất vững chắc, chúng tôi hy vọng điều đó không chỉ thể hiện bằng lời nói mà còn bằng các cam kết thực chất. Chúng ta không thể thấy bất kỳ con đường nào phía trước và một châu Á với bất kỳ cam kết tự do nào mà không có sự giúp đỡ của quân đội Mỹ”; đồng thời cho biết “một điều rất rõ ràng là người dân Philippines ủng hộ Mỹ và quân đội cũng vậy. 80% người Philippines phát cuồng vì ông Duterte, 90% người Philippines phát cuồng vì Mỹ”.
Trong những năm gần đây, Trung Quốc được xem là nhân tố đang tác động lớn đến chính sách đối ngoại của Philippines trong quan hệ đồng minh với Mỹ, đặc biệt là sau khi Tổng thống Rodrigo Duterte lên nắm quyền năm 2016. Mỹ và Philippines vốn là đồng minh truyền thống của nhau ở khu vực. Hai nước đã cóHiệp ước phòng thủ chung (MDT) ký năm 1951, vốn được xem là nền tảng cho mối quan hệ đồng minh chiến lược Mỹ – Philippines. Tuy nhiên, dưới thời Tổng thống Duterte quan hệ này đang có sự dịch chuyển ngày càng cách xa nhau, với những biểu hiện:
Một là, trong chính quyền Philippines, ngày càng có nhiều ý kiến kêu gọi đánh giá lại Hiệp ước MDT, vốn đã tồn tại gần 70 năm qua. Đề xuất này được chính Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana đưa ra hồi tháng 01/2019. Phía Philippines cho rằng việc MDT quy định “mỗi bên thừa nhận rằng một vụ tấn công vũ trang trên Thái Bình Dương vào kia sẽ gây nguy hiểm cho hòa bình và an toàn của bên còn lại, và tuyên bố rằng mỗi bên sẽ hành động để đối phó với những mối đe dọa chung theo cách phù hợp với các quy trình hiến pháp”. Điều này có nghĩa là Mỹ phải được quốc hội nước này chấp thuận nếu có bất kỳ cuộc can thiệp quân sự lớn nào trên danh nghĩa của Philippines. Hai năm trước, chính Mỹ đã từ chối can thiệp quân sự khi Philipines và Trung Quốc đối đầu nhau nhiều tháng ở bãi cạn Scarborough mà Trung Quốc đến nay vẫn chiếm đóng trái phép.
Hai là,quan hệ Mỹ – Philippines đi xuống, trong khi quan hệ Philippines – Trung Quốc ngày càng mạnh mẽ. Sau Phán quyết của Tòa trọng tài quốc tế về vụ kiện Biển Đông (7/2016), Chính quyền của Tổng thống Philippines Duterte đã thực hiện chính sách đảo chiều từ chỗ đối đầu căng thẳng, sang thắt chặt quan hệ song phương gần gũi hơn với Trung Quốc. Philippines lúc này đã gác lại Phán quyết để thúc đẩy hợp tác khai thác chung để đổi lại những lợi ích kinh tế từ Trung Quốc. Tổng thống Philippines Duterte và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã ca ngợi quan hệ hai nước đang bước vào thời kỳ “trăng mật”. Ông Duterte gọi Trung Quốc là “người bạn thân thiết nhất” của Philippines. Hai bên đã trao đổi hàng loạt chuyến thăm cấp cao song phương trong năm 2018. Trong khi đó, mối quan hệ Philippines – Mỹ lại có xu hướng nguội lạnh bởi sự tham gia ít ỏi của Mỹ trong sự phát triển của Philippines và đời sống quan hệ chính trị ở khu vực khi có sự xuất hiện của Philippines và Trung Quốc. Trong bài phát biểu trước các binh sĩ tại tỉnh Bulacan hôm 11/01/2019, Tổng thống Duterte cho biết ông không đồng ý tiếp tục mua vũ khí từ Mỹ vì Chính quyền Tổng thống Donald Trump dọa sẽ áp lệnh trừng phạt với những nước mua trang thiết bị quân sự từ Nga. Ngoài ra, ông Duterte cũng chỉ trích việc Mỹ phản đối Philippines có giao dịch với Trung Quốc và lên án Manila về chiến dịch chống ma túy đẫm máu. “Nếu chúng ta mua (vũ khí) từ Trung Quốc hoặc Nga, chúng ta sẽ bị liệt vào danh sách cấm vận, chúng ta không thể giao thương với Nga. Do vậy, đừng kỳ vọng tôi sẽ mua vũ khí từ Mỹ”, Tổng thống Duterte nói. Tổng thống Philippines Duterte cũng từng cam kết sẽ chấm dứt các cuộc tập trận chiến đấu với quân đội Mỹ và sự hiện diện của quân đoàn Mỹ ở phía nam nước này, đồng thời nỗ lực khôi phục quan hệ với Trung Quốc. “Tôi sẽ vạch ra một hải trình mới cho Philippines và sẽ không phụ thuộc vào Hoa Kỳ”, ông Duterte tuyên bố vài ngày sau khi đắc cử.
Tuy nhiên,cũng phải nói rằng trong xã hội Philippines hiện nay, tình cảm của người dân đối với Mỹ vẫn còn rất sâu đậm. Theo một cuộc khảo sát hồi tháng 3/2018, cho thấy có tới 75% người Philippines nói rằng họ “có lòng tin” ở Mỹ hơn so với 14 quốc gia khác trong cuộc thăm dò, theo sau là Canada và Nhật Bản. Mặc dù xếp hạng tín nhiệm của Trung Quốc đã tăng lên từ cấp độ âm đến trung lập, tăng 20 điểm so với mức -13 điểm vào tháng 9/2017. Dù vậy đa số người Philippines tham gia cuộc khảo sát cho biết họ cảm thấy “trung lập” về Trung Quốc. Thậm chí, một bộ phận còn tẩy chay quan hệ với Trung Quốc. Tiêu biểu trong số đó là một vài cuộc biểu tình phản đối Trung Quốc trong năm ngoái, khi người dân tức giận về việc Trung Quốc đe dọa, tấn công ngư dân của họ ở Biển Đông và nhận dịp kỷ niệm ngày Tòa trọng tài ra Phán quyết (7/2016).
Trong bối cảnh chiến tranh thương mại Mỹ-Trung đang diễn ra quyết liệt ở mọi cấp độ, cùng với hoạt động quân sự hóa, gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc ở Biển Đông, Mỹ không thể đứng nhìn để một đồng minh của mình là Philippines xích lại gần với Trung Quốc. Do đó, Mỹ đã có những điều chỉnh chính sách phù hợp hợn nhằm thể hiện cam kết sẽ bảo vệ đồng minh ở Biển Đông, theo đó:
Quân đội Mỹ và Philippines nhất trí gia tăng hoạt động quân sự trong năm 2019. Phía quân đội Philippines cho biết hoạt động chung về an ninh và quốc phòng với Mỹ, bao gồm các cuộc diễn tập chiến đấu thường niên, sẽ được tăng cường trong năm 2019 và những năm sau đó, thể hiện quan hệ đang tiếp tục vững mạnh giữa hai nước. Không những vậy, các quan chức cấp cao quân đội Mỹ cũng đồng ý tăng số hoạt động an ninh chung lên 281 hoạt động trên các lĩnh vực chống khủng bố, an ninh hàng hải và cứu trợ nhân đạo.
Mỹ đưa ra những tuyên bố cứng răn, khẳng định sát cánh và sẽ bảo vệ Philippines. Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo (1/3) tuyên bố tuyên bố sẽ ủng hộ Philippines và các quốc gia khác trong khu vực “để các tuyến đường biển kinh tế cực kỳ quan trọng này được mở và Trung Quốc không đặt ra mối đe dọa đóng cửa chúng”. Cụ thể, Mỹ sẽ can thiệp nếu Philippines bị tấn công ở Biển Đông trong bối cảnh quân sự hóa Trung Quốc đang gia tăng. Theo đó, bất kỳ cuộc tấn công vũ trang nào vào lực lượng, máy bay hoặc tàu công cộng của Philippines ở Biển Đông sẽ kích hoạt nghĩa vụ phòng thủ lẫn nhau theo Điều 4 của Hiệp ước phòng thủ lẫn nhau giữa Mỹ và Philippines. Ông Mike Pompeo cũng lên tiếng chỉ trích rằng hoạt động xây dựng đảo và các hoạt động quân sự của Trung Quốc ở Biển Đông đang đe dọa chủ quyền, an ninh và kinh tế xã hội của Philippines, cũng như của Mỹ. Đây là lần đầu tiên Mỹ công khai tuyên bố ý định của Washington trong việc phòng thủ bảo vệ đồng minh tại Biển Đông. Cùng quan điểm trên, Trợ lý Bộ trưởng Quốc Phòng Mỹ Joseph Felter (5/4) cho biết, sự hiện diện của một số lượng lớn các tàu Trung Quốc gần các đảo đang do Philippines quản lý (phi pháp) tại Biển Đông là mối quan ngại đối với Mỹ. Ông Felter cũng cho biết thêm, “Mỹ quan ngại về các hành động hiếu chiến của bất kỳ nước nào trên Biển Đông và trong trường hợp này là Trung Quốc. Các hành động của Bắc Kinh tỏ ra hung hăng, khiêu khích, chúng tôi thấy rằng đó là vô ích và không chính đáng”.
Ngoài ra, Mỹ cũng đã tăng cường hiện diện thường xuyên hơn ở Biển Đông thông qua chiến dịch đảm bảo tự do hàng hải, hàng không. Chỉ từ đầu năm 2019 đến nay, Mỹ đã điều ít nhất 6 lần tàu chiến tới Biển Đông thực hiện các hoạt động tuần tra tự do hàng hải, điều nhiều tàu chiến tham gia tập trận với Philippines trên Biển Đông. Đáng chú ý, Mỹ và Philippines (1-12/4) đã tiến hanh tập trận thường niên quy mô lớn “Vai kề vai” (Balikatan), trong đó có cuộc tập trận hải quân ngoài khơi bờ biển đảo Luzon đối diện với khu vực Biển Đông. Theo đó, khoảng 8.000 quân tham gia cuộc tập trận trên. Trong đó có 4.000 binh sĩ Philippines, 3.500 lính Mỹ cùng với 50 lính Australia và quan sát viên từ 7 quốc gia khác. Giới chuyên gia nhận định, cuộc tập trận thường niên này nhằm chuẩn bị cho binh sĩ trước các cuộc khủng hoảng ở khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương, tập trung vào an ninh biển – một mối lo ngại đang tăng lên khi Trung Quốc đang cố gắng chiếm quyền thống trị trên các tuyến đường thủy chiến lược. Đây cũng là lần đầu tiên tàu USS Wasp và các máy bay chiến đấu F-35B của Thủy quân lục chiến Mỹ tham gia vào cuộc tập trận Balikatan. Trong cuộc tập trận trên, Lực lượng tuần duyên của Mỹ và Philippines (15/5) tiến hành cuộc tập trận chung tại vùng biển gần bãi cạn Scarborough, phía Tây đảo Luzon. Đây là cuộc tập trận chung đầu tiên giữa Mỹ và Philippines ở gần bãi cạn này. Các quan chức Philippines cho biết, 3 tàu, gồm tàu tuần duyên Bertholf của lực lượng tuần duyên Mỹ và tàu tìm kiếm cứu hộ của lực lượng tuần duyên Philippines, đã tham gia cuộc tập trận mô phỏng chiến dịch tìm kiếm và cứu hộ sau khi một tàu chở khách bị chìm.
Trước các hoạt động và tuyên bố của Mỹ và Philippines về vấn đề Biển Đông, Trung Quốc một mặt đẩy mạnh việc sử dụng tiền tệ và đầu thư thương mại để lôi kéo Philippines, mặt khác liên tục đưa ra các tuyên bố ngang ngược nhằm chỉ trích, lên án và đe dọa hoạt động hợp pháp của Mỹ và các nước đồng minh; ngang ngược cho rằng tàu chiến của Mỹ “tự ý đi vào vùng biển xung quanh quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa mà chưa được phép của Trung Quốc”, cho rằng động thái của tàu chiến Mỹ đã “vi phạm luật pháp quốc tế liên quan…, phá hoại hòa bình, an ninh và ổn định trật tự của vùng lãnh hải này”, đồng thời lớn tiếng cảnh cáo “Trung Quốc kiên quyết phản đối các hành động liên quan của Mỹ và kêu gọi Mỹ ngừng ngay lập tức các hành động khiêu khích tương tự. Trung Quốc sẽ tiếp tục thực hiện các biện pháp cần thiết để bảo vệ chủ quyền và an ninh quốc”; nhấn mạnh Trung Quốc sẽ “tiếp tục thực hiện tất cả các biện pháp cần thiết để bảo vệ chủ quyền và an ninh quốc gia và duy trì hòa bình và ổn định ở Biển Đông”.