Từ đầu năm đến nay, EU liên tục đưa ra các tuyên bố thể hiện sự quan ngại về diễn biến căng thẳng ở Biển Đông, đồng thời kêu gọi các bên liên quan giải quyết hòa bình các tranh chấp trên cơ sở luật pháp quốc tế.
Tuy EU không đứng về bên nào trong các tranh chấp và duy trì lập trường “trung lập có nguyên tắc” đối với tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông, nhưng là một bên tham gia ký kết UNCLOS, EU luôn khẳng định tầm quan trọng của luật pháp quốc tế, thúc đẩy các sáng kiến hợp tác và hối thúc các bên tuân thủ chuẩn mực và nguyên tắc quốc tế để giải quyết hòa bình các tranh chấp. Lập trường này được phản ánh dưới các hình thức khác nhau trong tất cả các tuyên bố và văn kiện chính thức của EU liên quan đến châu Á hay an ninh hàng hải nói chung. Lập trường của EU là rõ ràng ở ba cấp độ. Thứ nhất là một số nước thành viên gia tăng hoạt động trên biển trong việc bảo vệ quyền tự do hàng hải (FON). Thứ hai là tiến hành nhiều cuộc đối thoại và hoạt động tăng cường năng lực với ASEAN và từng nước Đông Nam Á trong các vấn đề an ninh hàng hải phi truyền thống mang chức năng khác nhau. Cuối cùng, châu Âu tiếp tục là bên có sức nặng quy chuẩn toàn cầu, điều có thể là một trong những tài sản lớn nhất của họ xét tới trật tự dựa trên nguyên tắc quốc tế mong manh hiện nay. Tuy nhiên, do thái độ, lập trường của EU đối với vấn đề Biển Đông bắt nguồn từ cam kết theo nguyên tắc đối với pháp quyền, do đó những chia rẽ giữa các nước thành viên đã ngăn cản EU đưa ra một chính sách thống nhất và gắn kết trong vấn đề Biển Đông.
Trong năm 2019, EU được đánh giá là có tiếng nói rất mạnh mẽ về vấn đề Biển Đông, thể hiện qua việc các nước trong khu vực này đang tìm cách tăng cường ảnh hưởng tại châu Á – Thái Bình Dương, với các hoạt động tự do hàng hải và quan ngại về căng thẳng gia tăng trên Biển Đông, cụ thể:
Phó chủ tịch Ủy ban châu Âu Federica Mogherini (17/10) kêu gọi các bên liên quan tuân thủ luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) 1982; khẳng định EU ủng hộ việc đàm phán COC một cách minh bạch, đáp ứng lợi ích của các nước trong khu vực và các nước đối tác. Phía EU cho biết FPA khẳng định cam kết chung của EU và Việt Nam nhằm đóng góp vào hòa bình và an ninh tại các khu vực lân cận của mình và trên thế giới, cũng như để bảo vệ cho trật tự đa phương dựa trên luật lệ. Thông cáo của EU cho biết hiệp định khung này tạo ra một nền tảng pháp lý nhằm quản lý và tạo thuận lợi cho sự tham gia của Việt Nam.
Trong chuyến thăm Việt Nam, bà Federica Mogherini (8/2019) tuyên bố việc quân sự hóa ở Biển Đông đang đe dọa hòa bình trong vùng biển có tranh chấp, đồng quan điểm với Mỹ trong bối cảnh sức ép lên tham vọng của Bắc Kinh đang tăng. “EU hoàn toàn ủng hộ quan điểm và lo ngại của quý vị về tình hình và căng thẳng gia tăng ở Biển Đông. Chúng tôi tin rằng căng thẳng này, việc quân sự hóa này chắc chắn không có lợi cho một môi trường hòa bình. Tại EU, chúng tôi luôn luôn bảo vệ quyền tự do hàng hải và hàng không, điều có lợi cho tất cả các quốc gia”; đồng thời nhấn mạnh “EU ủng hộ sự minh bạch và kết thúc nhanh chóng đàm phán về Bộ quy tắc ứng xử có ràng buộc pháp lý giữa Trung Quốc và ASEAN”.
Người phát ngôn của Ủy Ban Ngoại Vụ, Chính Sách An Ninh, Chính sách Láng giềng và Đàm phán của EU Maja Kocijancic (28/8) cho biết, những hành động đơn phương trong những tuần lễ qua ở Biển Đông dẫn đến hệ quả làm gia tăng căng thẳng và suy thoái môi trường an ninh biển. Đây là biểu hiện của mối đe dọa nghiêm trọng đến phát triển kinh tế hòa bình trong khu vực. Theo EU thì tất cả các bên trong khu vực cần thiết phải thực thi kiềm chế, tiến hành những bước cụ thể nhằm trở lại hiện trạng như trước, tránh quân sự hóa khu vực và giải quyết tranh chấp thông qua những phương thức hòa bình phù hợp với luật pháp quốc tế; đặc biệt là UNCLOS. Trong trường hợp nếu thấy hữu ích, các bên cũng có thể tìm kiến hỗ trợ từ phía thứ va dưới dạng trung giam hay trọng tài nhằm tạo điều kiện thuận lợi giải quyết những tranh chấp liên quan. EU sẽ tiếp tục ủng hộ hoàn toàn các tiến trình do khối ASEAN lãnh đạo nhằm tăng cường hơn nữa trật tự thế giới và khu vực dựa trên căn bản luật pháp, củng cố hợp tác đa phương, cũng như hợp tác chặt chẽ hơn với những bên thứ ba. EU trông đợi việc đúc kết nhanh chóng, trong một cách thức minh bạch, các vòng đàm phán về COC tại Biển Đông có hiệu quả, thực chất và mang tính ràng buộc.
Trả lời phỏng vấn bên lề Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 52, bà Federica Mogherini khẳng định bất cứ chuyện gì xảy ra ở Biển Đông đều là vấn đề quan trọng với EU. Theo bà Federica Mogherini, “những đối tác của chúng tôi tại châu Á ngày càng trông đợi EU hiện diện và can dự vào các vấn đề an ninh tại khu vực. Những gì xảy ra ở bán đảo Triều Tiên hay Biển Đông đều quan trọng với tất cả chúng tôi”; đồng thời khẳng định EU sẽ tăng cường can dự vào các vấn đề an ninh tại châu Á. Tuy không trực tiếp đề cập đến hành vi của Trung Quốc trên Biển Đông, bà Federica Mogherini nói các vấn đề ninh khu vực là lý do khiến bà thúc đẩy hợp tác giữa EU với châu Á “hơn bao giờ hết” trong 5 năm qua. Sự hợp tác đó có thể thông qua các cơ chế đa phương như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) hay song phương với từng nước. Ngoài ra, bà Federica Mogherini còn cho biết: “Tôi kỳ vọng sẽ có thêm nhiều thỏa thuận tương tự với các bạn bè ASEAN, vì nhiệm vụ của chúng tôi không chỉ là phục vụ lợi ích của châu Âu mà trước tiên và trên hết là phục vụ cho hòa bình và an ninh toàn cầu”; nhấn mạnh “con đường của ASEAN cũng rất giống với con đường của EU và tầm nhìn của ASEAN về khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương cũng không phải ngoại lệ” và cho rằng ASEAN muốn xây dựng “một khu vực đối thoại và hợp tác thay vì thù địch”.
Trong cuộc gặp giữa Đoàn đại biểu của Việt Nam và Hội đồng và Nghị viện châu Âu, hai bên đã trao đổi, thảo luận về thúc đẩy hợp tác song phương, đa phương và vấn đề Biển Đông. Tham dự Diễn đàn Kết nối Âu-Á do Uỷ ban châu Âu (EC) tổ chức, Trưởng Ban kinh tế Trung ương Nguyễn Văn Bình đã làm việc với Phó Chủ tịch Nghị viện châu Âu (EP) Dimitrios Papadimoulis, Uỷ viên Thương mại của EU Cecilia Malmstrom, Chủ tịch Uỷ ban Thương mại Quốc tế của Nghị viện châu Âu Bernd Lange. Tại các cuộc làm việc, Đại diện Lãnh đạo Hội đồng và Nghị viện châu Âu khẳng định ủng hộ lập trường của Việt Nam, cho rằng các tranh chấp phải được giải quyết thông qua đàm phán, không sử dụng vũ lực hay đe doạ sử dụng vũ lực, phù hợp với luật pháp quốc tế, vì hoà bình, ổn định, thịnh vượng trong khu vực và trên thế giới.
Đáng chú ý, phát biểu tại Hội thảo về vai trò của EU trong khu vực, bà Liselotte Odgaard, chuyên gia từ Viện Hudson, một tổ chức nghiên cứu tại Washington (Mỹ), cho biết EU đã có chính sách chung như phản đối Trung Quốc bành trướng ở Biển Đông và ủng hộ tự do hàng hải, nhưng khối này cần đi xa hơn trong các sáng kiến chính sách cụ thể. Theo bà Liselotte Odgaard, một số quốc gia đã điều quân tham gia cùng các tàu của Pháp trong những năm gần đây để ủng hộ lời kêu gọi của EU đối với các quy tắc quốc tế về tự do hàng hải trong khu vực. Ví dụ, năm nay Đan Mạch sẽ điều một tàu khu trục nhỏ và Pháp sẽ điều một nhóm tàu sân bay tới Ấn Độ-Thái Bình Dương. Do đó, có sự gia tăng dần trong nỗ lực này, vốn được một nhóm các quốc gia ủng hộ, khi tất cả đều nhất trí rằng chúng ta nên tiến hành các hoạt động để ủng hộ tự do hàng hải ở Biển Đông. Theo chuyên gia trên, một số quốc gia EU có thể tiến hành các cuộc tập trận quân sự với Ấn Độ và Nhật Bản, vì vậy không chỉ EU mà một nhóm lớn các quốc gia đều nhận được thông điệp rằng sẽ là cả EU hành động chứ không chỉ các quốc gia đơn lẻ. Hiện Anh có kế hoạch triển khai một trong số các tàu sân bay tới Thái Bình Dương và đang cân nhắc thiết lập một chuỗi các căn cứ quân sự mới trong khu vực. Pháp đang thảo luận khả năng tiến hành các cuộc tập trận với Nhật Bản. Cùng quan điểm trên, ông Patrick Cronin, người đứng đầu mảng an ninh châu Á – Thái Bình Dương cho Viện Hudson, đã kêu gọi đưa châu Âu vào quỹ đạo Ấn Độ-Thái Bình Dương để thúc ép Trung Quốc tuân thủ các quy định tự do hàng hải trong vùng biển quốc tế. Theo ông Patrick Cronin, các ưu tiên chính sách do Trung Quốc đang thúc đẩy liên quan yêu sách chủ quyền ở Biển Đông đi ngược với luật pháp quốc tế và đây đang là một trong những thách thức hàng đầu mà EU phải đối mặt ở Ấn Độ-Thái Bình Dương và trên toàn cầu; cho rằng đó là lý do tại sao châu Âu có thể giúp ích trong việc nhắc nhở tất cả mọi người rằng chúng ta phải hành động theo luật pháp quốc tế, không chỉ một số lĩnh vực gây ảnh hưởng đặc biệt, nơi các quy định được áp dụng khác biệt. Đáng chú ý, EU đã đưa ra 10 đề xuất nhằm đối phó với các hoạt động phi pháp của Trung Quốc trong khu vực nhằm tìm kiếm một mối quan hệ cân bằng với Trung Quốc và củng cố sự đoàn kết của EU.
Nhìn chung, trong năm 2019, EU tích cực can dự và có thái độ cứng rắn đối với các hoạt động phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông là do khu vực này có vị trí, vai trò quan trọng đối với sự phát triển của thế giới và EU. Thời gian tới, EU nói chung và các nước trong EU sẽ tăng cường hiện diện quân sự ở Biển Đông, tích cực phối hợp với Mỹ tiến hành các hoạt động tuần tra tự do hàng hải, hàng không trong khu vực, đồng thời thông qua các kênh để lên án hành động phi pháp, khiêu khích của Trung Quốc ở Biển Đông.