Trung Quốc là quốc gia đông dân nhất thế giới nhưng các số liệu cho thấy trên 70% nguồn nước tại các sông, hồ và 50% các đô thị tại Trung Quốc có nước ngầm bị ô nhiễm. Vì vậy, Trung Quốc nỗ lực xây dựng và củng cố hệ thống pháp luật về bảo vệ môi trường, trong đó Luật Kiểm soát và phòng ngừa ô nhiễm nước được coi là một trong những trụ cột chính.
Trong những năm gần đây, cùng với việc nền kinh tế tăng trưởng mạnh đưa Trung Quốc trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, nhưng mặt khác lại khiến cho môi trường sinh thái nước này xuống cấp trầm trọng. Trong đó, ô nhiễm nước là một trong những thách thức đau đầu nhất đối với các nhà hoạch định chính sách. Theo thống kê của Ủy ban Cải cách và phát triển quốc gia Trung Quốc, khoảng 32,5% của hệ thống gồm 7 sông lớn và 29,2% lưu vực chính không đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng nước hiện hành (cấp III trở xuống) trong năm 2015. Nguyên nhân bắt nguồn từ việc xả thải của các ngành công nghiệp, nông nghiệp cũng như nước thải sinh hoạt không được xử lý trong thời gian dài đổ vào các vùng nước trên. Cũng trong năm 2015, Bộ Bảo vệ môi trường Trung Quốc đã công bố báo cáo cho biết, 2/3 lượng nước ngầm và 1/3 lượng nước bề mặt không an toàn đối với con người. Theo tiêu chuẩn phân chia chất lượng nước của Trung Quốc, chất lượng nước loại I, II, III là loại nước có chất lượng đạt tiêu chuẩn thích hợp dùng để ăn uống, sinh hoạt; loại IV là loại nước dùng trong công nghiệp và không tiếp xúc trực tiếp với cơ thể người; loại V là loại nước dùng trong nông nghiệp và nước dùng cho cảnh quan có yêu cầu thông thường.
Trước tình hình đó, năm 2011, Chính phủ đã thông qua Quy hoạch ngăn ngừa nguồn nước ngầm ô nhiễm trên toàn quốc với quyết tâm chặn đứng xu thế đang ngày càng nghiêm trọng này. Năm 2014, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường công bố khoản tiền 330 tỷ USD Mỹ nhằm giảm 30 – 50% ô nhiễm nước, với các mục tiêu riêng biệt được đặt ra cho các mốc 2015, 2020 và 2030, tương ứng là tổng lượng nước sử dụng tối đa, hiệu quả sử dụng nước và kiểm soát ô nhiễm. Tháng 4/2015, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc cũng ban hành Kế hoạch hành động phòng chống và kiểm soát ô nhiễm nước, đặc biệt nhắm vào các ngành công nghiệp gây ô nhiễm nặng. Các chỉ số hiệu suất cụ thể được thiết lập, với các mục tiêu và thời gian xác định. Chẳng hạn, kế hoạch này nêu rõ, đến năm 2020, 70% lượng nước ở các lưu vực chính và 93% nguồn nước uống ở các TP lớn phải đáp ứng tiêu chuẩn cấp III trở lên – trên tổng số 5 cấp theo hệ thống phân loại chất lượng nước của Trung Quốc. Tháng 12/2017, Trung Quốc bắt đầu bổ nhiệm các “thủ lĩnh sông” với nhiều trọng trách, bao gồm bảo vệ tài nguyên nước, phòng ngừa và kiểm soát ô nhiễm cũng như phục hồi sinh thái nguồn nước mặt. Hiệu suất của lực lượng quản lý này được đánh giá định kỳ và sẽ chịu trách nhiệm về thiệt hại môi trường trong bất kỳ vùng nước nào nằm dưới sự giám sát của họ. Kế hoạch 5 năm lần thứ 13 của Trung Quốc vào năm 2016 cũng đặt ra các mục tiêu cụ thể trong việc nâng cấp các công trình xử lý nước thải đô thị và tăng tỷ lệ xử lý nước thải, bên cạnh yêu cầu giảm ô nhiễm từ các chất ô nhiễm nông nghiệp như phân bón hóa học hay thuốc trừ sâu… Những sáng kiến này phần nào cho thấy Chính phủ Trung Quốc thực sự nghiêm túc trong việc giải quyết ô nhiễm nước, để mang về những kết quả xứng đáng. Sau hàng chục năm ô nhiễm triền miên bởi chất thải nhà máy và phân bón nông nghiệp, chất lượng nước trong hồ Điền Trì, hồ nước ngọt lớn nhất trên cao nguyên Vân Nam – Quý Châu của Trung Quốc từng được đánh giá là dưới cả hạng V vì “quá ô nhiễm cho bất kỳ mục đích nào”.
Tuy nhiên, năm ngoái là lần đầu tiên nước trong hồ rộng 300km2 này đủ sạch để được sử dụng cho nông nghiệp kể từ năm 1985, trở thành minh chứng cho những gì Trung Quốc đã làm được. Thậm chí, chất lượng nước mặt hồ ở cấp III đã tăng lên gần 70%, với việc chỉ có nước từ cấp III trở lên mới có thể được sử dụng để uống sau khi đã qua xử lý. TP Côn Minh, địa phương đặt hồ Điền Trì, hiện đã xây dựng 22 nhà máy xử lý nước thải cho tổng cộng 35 con sông lớn chảy vào hồ. Mọi hình thức chăn nuôi gia súc, gia cầm và thâm canh ở vùng lân cận đều bị cấm thể theo kế hoạch hành động năm 2016. Với biện pháp tương tự, hơn 70% nước tại 7 thung lũng sông lớn khác, bao gồm sông Dương Tử và Trường Giang, cũng được dự kiến đạt cấp III hoặc tốt hơn vào năm 2020.
Tháng 6/2017, dự thảo sửa đổi Luật Phòng chống và kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đã được Quốc hội Trung Quốc thông qua và Luật chính thức đi vào cuộc sống từ ngày 1/1/2018. Văn bản mới tăng cường trách nhiệm và sự giám sát của Chính phủ đối với vấn đề trên. Trong phạm vi luật, có bốn lĩnh vực trọng tâm cần lưu ý đó là hệ thống lãnh đạo về bảo vệ nguồn nước hay còn gọi là hệ thống “các thủ lĩnh sông”, bảo vệ an toàn nước uống, kiểm soát ô nhiễm nước nông nghiệp và đẩy mạnh công tác thực thi pháp luật.
Cụ thể, hệ thống lãnh đạo về bảo vệ nguồn nước đã lần đầu tiên được đưa vào luật mới. Theo đó, các nhà lãnh đạo Đảng và Nhà nước sẽ chịu trách nhiệm giải quyết ô nhiễm nước, bao gồm công tác bảo vệ tài nguyên, quản lý tuyến dẫn nước, phòng ngừa, kiểm soát ô nhiễm và phục hồi sinh thái. Các quan chức hoàn thành nhiệm vụ sẽ được khen thưởng, ngược lại sẽ phải đối mặt với những hình phạt và bị hạn chế cơ hội thăng tiến. Thực tế, hệ thống “thủ lĩnh sông” này lần đầu tiên được thí điểm thành công ở thành phố Vô Tích, tỉnh Giang Tô cách đây một thập kỷ để giải quyết tình trạng ô nhiễm nước ở hồ Taihu do tảo gây ra và đã được triển khai trong những năm gần đây trên khắp đất nước như một phần trong nỗ lực mạnh mẽ hơn trong công tác phòng, chống ô nhiễm nước. Cũng trong luật sửa đổi, để ngăn ô nhiễm nước từ nguồn nông nghiệp, các tiêu chuẩn chất lượng và sử dụng phân bón, thuốc trừ sâu… phải tuân thủ các yêu cầu bảo vệ môi trường. Bên cạnh đó, nguồn nước sạch và chất lượng nước uống là một lĩnh vực quan trọng khác. Luật quy định, các nguồn nước khẩn cấp và dự phòng cần được thiết lập tại các thành phố chỉ có nguồn nước duy nhất và chính quyền trên cấp quận phải cung cấp thông tin công khai về chất lượng nước uống ít nhất một lần mỗi quý. Các nhà cung cấp nước uống không đáp ứng tiêu chuẩn sẽ bị phạt và bị đình chỉ hoạt động cho tới khi khắc phục được hậu quả. Thậm chí, những ai xây dựng hệ thống thoát nước thải trong khu vực nguồn nước uống được bảo vệ còn bị phạt nặng hơn.
Theo luật sửa đổi, mức tiền phạt lớn nhất cho các vi phạm có thể lên tới 1 triệu Nhân dân tệ. Đối với những trường hợp nghiêm trọng, hình phạt đóng cửa và truy cứu trách nhiệm hình sự cũng có thể được áp dụng. Luật cũng quy định trách nhiệm của các doanh nghiệp trong việc giám sát các chất gây ô nhiễm nước. Đối với các doanh nghiệp không có thiết bị giám sát hoặc để thiết bị giám sát không hoạt động, họ có thể phải đối mặt với mức phạt lên tới 200.000 Nhân dân tệ.
Cùng với đó, Luật Bảo vệ Môi trường sửa đổi của Trung Quốc năm 2014 cũng đã bắt đầu chú trọng đến việc tận dụng sự tham gia của người dân như một biện pháp cải thiện giám sát và quản trị môi trường. Bắc Kinh hiện đang thiết lập một hệ thống trực tuyến bắt buộc, dự kiến đến năm 2020 hoàn thành, bao gồm công bố dữ liệu về các nguồn ô nhiễm cố định. Một tài khoản mạng xã hội cũng được duy trì đồng thời, mà tại đó, mọi công dân đều có thể nhanh chóng đăng tải hình ảnh mô tả tình trạng các con sông mà họ cho là đang ô nhiễm quá mức. Cơ quan chức năng có nhiệm vụ hồi đáp các báo cáo này, từ đó sớm khắc phục hoặc có động thái ngưng lấy nước kịp thời, tránh ảnh hưởng đến nguồn nước sạch sinh hoạt.
Ngoài ra, ngay từ trước khi bắt đầu xây dựng dự án chuyển nước lớn nhất thế giới SNWTP vào năm 2014 – một dự án cơ sở hạ tầng khổng lồ đưa nước từ phía Nam Trung Quốc đến khu vực phía Bắc khô cằn – Chính phủ Bắc Kinh đã nhận ra rằng các hồ chứa có giới hạn nhất định không phải là một chiến lược khả thi trong thời gian dài. Do đó, nhiều thành phố của Trung Quốc đã chuyển sang tái chế nước, nghĩa là tái sử dụng nước thải được xử lý và tùy vào tiêu chuẩn mà nó có thể uống được hay không. Hiện tại, các khu vực công nghiệp tại Bắc Kinh chỉ tiêu tốn 20% lượng nước khai hoang, cho thấy những thành công nhất định trong việc tái chế nguồn nước quý giá tại chỗ. Tuy nhiên, các hệ thống tái sử dụng nước phi tập trung thương mại và dân cư, dù đã được Trung Quốc đầu tư quy mô, vẫn chưa cho thấy hiệu quả đáng kể.
Thực tế này cũng đang diễn ra tại nhiều quốc gia phát triển khác trên thế giới như Mỹ, Australia, Singapore… Tại Mỹ, thống kê cho thấy tốn hàng tỷ USD để xử lý cho chất lượng nước uống được khi mà người dân chỉ sử dụng 10% trong số đó để ăn uống, trong khi hầu hết xả phần còn lại xuống nhà vệ sinh hoặc cống. Vì vậy, việc sử dụng ngày càng nhiều nước thải tái chế để tưới tiêu, sản xuất và vệ sinh cảnh quan là một cách tốt để bảo tồn nguồn nước mặt. Tuy nhiên, khác với các hoạt động cho mục đích sản xuất khá được chào đón, sử dụng nước tái chế để uống vẫn còn ít phổ biến hơn, phần lớn là do con người e ngại cách dòng nước từ bồn vệ sinh đi vào vòi nước uống của mình. Với việc tiếp tục cải tiến công nghệ và tăng cường niềm tin nơi công chúng, Trung Quốc hiện vẫn đang theo đuổi giải pháp tái chế nước toàn diện, dự kiến sẽ tăng hơn 50% nguồn cung nước sạch, cũng đồng nghĩa với việc bảo tồn một nguồn nước mặt không nhỏ nơi quốc gia đông dân nhất thế giới.