Nhất đới Nhất lộ, dự án cơ sở hạ tầng xuyên lục địa Á-Âu chỉ là một “viên đạn bọc đường” mà Trung Quốc “nhắm bắn” các quốc gia mục tiêu, còn xa mới thành đại chiến lược như được tung hô.
Thủ tướng Ấn Độ Narenda Modi và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình
Theo nhận định của Abhijnan Rej trong một bài đăng trên The Diplomat ngày 26/8/2020, trải nghiệm của dự án Vành đai và Con đường của Trung Quốc với Ấn Độ trong thời Thủ tướng Modi cho thấy Bắc Kinh có phần mơ tưởng và thiếu cảm nhận về thực tế luôn thay đổi.
Hai học giả Lee Jones và Shahar Hameiri trong một bài viết cho tổ chức tư vấn Chatham House của Anh bác bỏ quan điểm đã trở nên phổ biến ở phương Tây hiện nay: Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc chủ yếu là một công cụ địa chiến lược mà Trung Quốc thiết kế có chủ đích nhằm gài bẫy các quốc gia mục tiêu, cụ thể là rơi vào tình trạng nợ không bền vững và sau đó sử dụng điều đó để làm đòn bẩy tạo ảnh hưởng chính trị. Họ cho rằng, BRI còn lâu mới trở thành một kế hoạch đại chiến lược.
Dựa trên kết luận của mình về các nghiên cứu trường hợp cụ thể trong đầu tư của Trung Quốc ở Sri Lanka và Malaysia, hai học giả viết: “Hệ thống tài chính phát triển của Trung Quốc thì quá phân mảnh và phối hợp kém để theo đuổi các mục tiêu chiến lược chi tiết”. Khi đề cập đến các vấn đề nợ nghiêm trọng phát sinh từ các dự án của Trung Quốc ở cả hai nước, Jones và Hameiri đổ lỗi cho giới tinh hoa địa phương cũng như các tổ chức tài chính phương Tây.
Abhijnan Rej cho rằng, báo cáo của Chatham House đã đặt ra một câu hỏi thú vị: Các kế hoạch BRI của Trung Quốc đã được suy nghĩ thấu đáo chưa và đã thực sự nhạy cảm trước các thực tế chính trị đang thay đổi ở các quốc gia mục tiêu chưa, và đến mức độ nào?. Abhijnan Rej nêu những quan điểm từ phía Ấn Độ đối với BRI để đưa ra những câu trả lời cho câu hỏi này.
Nhìn từ góc độ của Ấn Độ, một trong những khía cạnh bí hiểm nhất của BRI là việc Bắc Kinh cứ khăng khăng rằng thành phố Kolkata là một điểm nút trong hành trình của Con đường tơ lụa trên biển, cả trước và sau khi Ấn Độ đã mạnh mẽ bác bỏ sáng kiến này.
Bằng cách từ chối tham gia Diễn đàn Vành đai và Con đường khai mạc vào năm 2017, Bộ Ngoại giao Ấn Độ đã đưa ra một tuyên bố thẳng thừng bất thường chỉ trích sáng kiến này. Mặc dù vậy, một tấm bản đồ tháng 4/2019 của BRI vẫn bao gồm hai cảng khác của Ấn Độ trong thời gian diễn ra diễn đàn Vành đai và Con đường lần 2 – sự kiện này đã một lần nữa bị Ấn Độ tẩy chay. Tấm bản đồ này (sau đó bị loại bỏ) còn bao gồm cả lãnh thổ đang bị tranh chấp giữa 2 quốc gia.
Điều này cho thấy, dự án Vành đai Con đường của Trung Quốc thiếu một kế hoạch nhất quán, hoặc đơn giản là có sự nhầm lẫn khi đánh giá về nó. Không có điều nào trong kế hoạch này báo hiệu tốt về một sáng kiến mà nhiều người cho rằng nó có giá trị chiến lược lớn. Hoặc đó có thể là một cách mơ tưởng của Trung Quốc do Trung Quốc đã hiểu sai về những sự thay đổi đang diễn ra trong chính sách đối ngoại của Ấn Độ dưới thời Thủ tướng Narendra Modi.
Đảng cầm quyền Ấn Độ coi Pakistan và Trung Quốc là những mối lo
Kể từ khi Ấn Độ bắt đầu tự do hóa kinh tế vào đầu thập niên 1990, chính sách đối ngoại của Ấn Độ đã đặt trọng tâm vào dự án chuyển đổi kinh tế trong nước. Từ đó xuất hiện tư tưởng tin vào sức mạnh của sự phụ thuộc kinh tế lẫn nhau để quản lý các tranh chấp, và cân bằng giữa áp lực cạnh tranh và sự hợp tác.
Khi đảng Bharatiya Janata (BJP), chính đảng cánh hữu ở Ấn Độ lần đầu lên nắm quyền, đảng này đã miêu tả Pakistan và Trung Quốc là những lý do đằng sau quyết định thử vũ khí hạt nhân của Ấn Độ vào năm 1998. Ấn Độ cũng đã tiến hành một cuộc chiến tranh giới hạn với Pakistan vào năm sau đó.
Nhưng chính quyền của Thủ tướng Atal Bihari Vajpayee cũng tìm kiếm một giải pháp lâu dài cho tranh chấp Kashmir thông qua các cuộc đàm phán cả với Pakistan lẫn các lực lượng ly khai địa phương. Cách tiếp cận này được cho là thực sự mang tính hòa giải, đặc biệt trong bối cảnh Ấn Độ và Pakistan suýt tái chiến trong khi ông Vajpayee đang nắm quyền, sau một cuộc tấn công thất bại nhằm vào Quốc hội Ấn Độ vào tháng 12/2001.
Liên minh theo chủ nghĩa thế tục trung tả lên nắm quyền sau khi ông Vajpayee tiếp tục lựa chọn một quỹ đạo quen thuộc. Liên minh này theo đuổi các cuộc thương lượng ngoài hành lang với tổng thống Pakistan khi đó là Pervez Musharraf xoay quanh vấn đề Kashmir.
Chính quyền Thủ tướng Ấn Độ Manmohan Singh đã có những nhận xét mang tính nhân nhượng đối với Pakistan. Chính quyền Singh không chỉ không phản ứng quân sự trước các cuộc tấn công Mumbai năm 2008, vì sợ rằng bất kỳ sự leo thang nào có thể đều sẽ ảnh hưởng đến triển vọng kinh tế của Ấn Độ, mà vài tháng sau cuộc tấn công, vào tháng 7/2009, chính phủ Singh đã đưa ra nhượng bộ hào phóng đối với Pakistan thông qua một tuyên bố chung ở Ai Cập.
Abhijnan Rej nhận định: “Chắc chắn chính phủ Singh không hề ngây thơ”. Theo tính toán của họ, hòa bình sẽ đồng thời giúp Ấn Độ khỏi bị gắn với Pakistan trong con mắt của cộng đồng quốc tế, cũng như cho phép nước này theo đuổi sức mạnh kinh tế mà không bị vướng bận bởi các vấn đề khác, từ đó đảm bảo cho vị thế của Ấn Độ trên thế giới với tư cách là một cường quốc – đây là giả định cơ bản nhằm định hình đại chiến lược tân tự do (neoliberal) của Sighn.
Khi BJP trở lại nắm quyền vào năm 2014, bắt đầu bằng việc mời Thủ tướng Pakistan đến dự lễ tuyên thệ nhậm chức của Thủ tướng Ấn Độ Modi vào năm 2014, cho đến một chuyến thăm ngẫu hứng vào cuối năm 2015 tới Pakistan, có vẻ như cách tiếp cận của ông Modi cũng giống chính quyền tiền nhiệm. Khi sang Trung Quốc, ông Modi cũng ủng hộ công thức cũ là tách biệt tranh chấp biên giới với hợp tác kinh tế giữa hai nước. Chẳng hạn, ông đã thúc đẩy cho dự án một tuyến đường bộ đến Trung Quốc đi qua Bangladesh và Myanmar, đồng thời hứa hẹn một chế độ thị thực đơn giản hơn cho công dân Trung Quốc trong chuyến thăm đầu tiên của ông đến Trung Quốc vào năm 2015.
Vào khoảng thời gian đó, Bắc Kinh bắt đầu quảng bá Sáng kiến Vành đai Con đường (giai đoạn đó gọi là dự án Một Vành đai, Một Con đường) sang Ấn Độ. Từ góc nhìn của Trung Quốc, không có lý do chính đáng nào để Ấn Độ phải từ chối. Ấn Độ là cổ đông lớn thứ hai trong Ngân hàng Đầu cư Cơ sở hạ tầng châu Á do Trung Quốc khởi xướng. Khi là thủ hiến bang Gujarat, ông Modi cũng đã tích cực kêu gọi các khoản đầu tư từ Trung Quốc và ông cũng đã 4 lần thăm Trung Quốc.
Trung Quốc chơi với Ấn Độ, bắt tay với kẻ thù của Ấn Độ
Tuy nhiên, có một điều mà Trung Quốc không tính đến là phản ứng của một chính phủ Hindu theo chủ nghĩa dân tộc trước những vi phạm chủ quyền liên tục xảy ra. Việc liên tục khẳng định rằng bang Arunachal Pradesh của Ấn Độ là một phần của Nam Tây Tạng đã là một điểm gắn bó trong mối quan hệ giữa đôi bên trong thời gian dài. Việc Trung Quốc hỗ trợ quân sự cho Pakistan trong hàng thập kỷ cũng mang ý nghĩa như vậy. Nhưng thời điểm tính toán cho mối quan hệ đến vào khi Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bắt đầu hình thành BRI.
Vào tháng 4/2015, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đến thăm Pakistan và công bố tài trợ 46 tỷ đô la cho các dự án năng lượng và cơ sở hạ tầng ở đó, các dự án này hợp lại tạo thành Hành lang Kinh tế Trung Quốc-Pakistan (CPEC).
Điểm trọng tâm của BRI ở đây là kế hoạch liên kết cảng Gwadar của Pakistan với Tân Cương thông qua một tuyến đường bộ đi qua Gilgit-Baltistan, vùng lãnh thổ mà Ấn Độ nhượng cho Pakistan sau cuộc chiến đầu tiên giữa hai nước vào năm 1947.
Trung Quốc thường sử dụng viện trợ, đầu tư và các đòn bẩy khác để khiến các nước láng giềng ngày càng phụ thuộc về kinh tế cũng như buộc phải tăng cường hợp tác an ninh với mình. Đối với Pakistan, cũng không ngoại lệ. Bắc Kinh đã ký thỏa thuận trị giá nhiều tỉ đô la với Islamabad để phát triển cảng biển ở Gwadar do vị trí chiến lược của nó tại cửa eo biển Hormuz.
Ấn Độ không mắc bẫy Trung Quốc
Abhijnan Rej cho biết, đối với đảng BJP của ông Modi, Pakistan rõ ràng là một vấn đề nhạy cảm, điều mà nay đã trở nên rõ ràng với chính phủ của ông là ý định của Trung Quốc nhằm hợp thức hóa việc Pakistan chiếm đóng Gilgit-Baltistan thông qua CPEC.
Thêm vào đó là những khúc mắc khác, bao gồm việc Trung Quốc từ chối cho Ấn Độ gia nhập Nhóm các nhà cung ứng Hạt nhân (NSG) vào năm 2016, cùng với việc Trung Quốc xâm nhập chính trị vào vùng ảnh hưởng của New Delhi. Các kế hoạch BRI của Trung Quốc dành cho Ấn Độ đã chết vào thời điểm sáng kiến được giới thiệu chính thức.
Edward Luttwak đã miêu tả Trung Quốc là một “cường quốc tự kỷ”, sử gia quân sự này đã dùng từ autistic power gắn biệt danh cho Trung Quốc, theo ông, Trung Quốc là “nơi mà các quyết định về đối ngoại hầu như luôn được thực hiện dựa trên cơ sở nhìn nhận một cách quá đơn giản các thực tế phức tạp không thể đặt tên”. Việc Trung Quốc thất bại trong việc trói Ấn Độ vào BRI đã minh họa cho biệt danh trên. Trung Quốc vẫn cứ tin rằng Ấn Độ sẽ tiếp tục tách biệt chính sách kinh tế và địa chính trị, nhưng New Delhi sẽ đo lường lợi ích kinh tế theo cách riêng của mình, Abhijnan Rej kết luận.