Việt Nam có được ảnh hưởng đáng kể với tư cách là một quốc gia tuyến đầu trong cuộc cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung.
Ngay sau khi đảm nhận cương vị đại sứ Mỹ tại Việt Nam, ông Marc Knapper đã có một cuộc phỏng vấn với giới truyền thông trong nước. Trong cuộc phỏng vấn, Knapper khẳng định ưu tiên của Mỹ là nâng tầm quan hệ Mỹ-Việt từ quan hệ đối tác toàn diện lên “đối tác chiến lược” trong nhiệm kỳ của mình. Chỉ sáu tháng trước đó, vào tháng 8/2021, Phó Tổng thống Mỹ Kamala Harris cũng đã đề xuất nâng cấp quan hệ song phương lên quan hệ đối tác chiến lược khi bà đến thăm Hà Nội. Bất chấp giọng điệu chống việc liên minh, chính quyền Trump cũng cam kết nâng cao quan hệ với Việt Nam. Cựu Bộ trưởng Quốc phòng James Mattis từng gọi Mỹ và Việt Nam là “đối tác cùng chí hướng” bất kể sự khác biệt về hệ thống chính trị. Daniel Kritenbrink, cựu Đại sứ Mỹ hiện là trợ lý ngoại trưởng phụ trách các vấn đề Đông Á và Thái Bình Dương, cho biết Washington coi Hà Nội là “một trong những đối tác quan trọng nhất trên thế giới”.
Tuy nhiên, các phản ứng của Việt Nam đối với đề xuất của Mỹ rất mờ nhạt. Mặc dù hoan nghênh sự tiếp cận của Mỹ, Việt Nam không đồng ý nâng cấp quan hệ thành quan hệ đối tác chiến lược. Harris đã thất bại trong việc thuyết phục Việt Nam thay đổi quyết định trong chuyến thăm của bà. Đại sứ Việt Nam tại Mỹ mới được bổ nhiệm Nguyễn Quốc Dũng cũng không coi việc củng cố “quan hệ đối tác chiến lược” như một mục tiêu trong nhiệm kỳ của mình. Một số quan chức Việt Nam đã mô tả quan hệ đối tác là quan hệ chiến lược về mọi mặt, ngoại trừ tên gọi và về mặt chính thức, Mỹ không phải là một trong 17 đối tác chiến lược của Việt Nam, xếp sau Australia, Nhật Bản và Ấn Độ, ba nước khác trong Nhóm đối thoại an ninh Bộ tứ.
Chắc hẳn một trong những lý do khiến Việt Nam từ chối là do áp lực từ Trung Quốc. Tuy nhiên, cách giải thích như vậy cần phải xem xét đến các động lực riêng của quan hệ Việt-Mỹ. Việc Mỹ, chứ không phải Việt Nam, tiếp tục thúc đẩy nâng tầm quan hệ song phương là điều khó hiểu vì hai lý do. Thứ nhất, Việt Nam, vốn là một quốc gia yếu hơn tiếp giáp với Trung Quốc, cần Mỹ để đảm bảo an ninh của mình hơn là Mỹ cần Việt Nam. Nếu Việt Nam không muốn một mình đối đầu với Trung Quốc và mong muốn có thêm sự hiện diện của Mỹ ở biển Nam Trung Hoa (Biển Đông), thì Việt Nam không nên chờ đợi Harris mở lời đề nghị hợp tác chiến lược. Washington có thể đợi Việt Nam tiếp cận trước thay vì đề xuất nghị như đã làm.
Thứ hai, Mỹ là bên đã nhượng bộ Việt Nam về các vấn đề lớn nhằm cải thiện mối quan hệ song phương tổng thể, bao gồm cả việc phá bỏ nghi thức ngoại giao để tiếp đón Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Nhà Trắng vào năm 2015 và giữ im lặng khi Việt Nam tiếp tục mua vũ khí của Nga, vốn trái với Đạo luật chống đối thủ của Mỹ thông qua cấm vận. Điều đáng chú ý là Mỹ đã trừng phạt đồng minh hiệp ước của mình là Thổ Nhĩ Kỳ vì đã mua hệ thống tên lửa S-400 của Nga. Tóm lại, Việt Nam dường như đang nắm trong tay con át chủ bài trong quan hệ song phương dẫu cho Mỹ có sức mạnh lớn hơn rất nhiều. Điều này trái với dự đoán thông thường rằng đối tác tương đối mạnh hơn có nhiều đòn bẩy thương lượng hơn đối tác yếu hơn.
Câu trả lời cho vấn đề hóc búa này nằm ở bản chất Việt Nam là một “đồng minh vì lợi ích”. Bất kỳ sự cải thiện nào trong quan hệ Việt-Mỹ đều có bản chất là nhằm kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc, mục đích cho phép hai kẻ thù về ý thức hệ hợp tác thuận lợi chống lại mối đe dọa an ninh chung trước mắt nhất. Tuy nhiên, sự hợp tác vì lợi ích như vậy không được xây dựng trên sự tin cậy lẫn nhau về mặt chính trị như đã thấy ở các đồng minh khác của Mỹ ở châu Á, vốn phản ánh đặc trưng “vì lợi ích” của quan hệ đối tác. Về các khía cạnh chính, quan hệ đối tác vì lợi giữa Mỹ và Việt Nam tương tự như liên minh giữa Mỹ và Trung Quốc trong những năm 1970 và 1980, trong đó Washington và Bắc Kinh bắt tay nhau kiềm chế Liên Xô. Việt Nam vẫn cho rằng ảnh hưởng của phương Tây đang đặt ra những thách thức đối với an ninh của chế độ.
Tuy nhiên, chính những điểm yếu này trong quan hệ Việt-Mỹ lại tạo cho Việt Nam một đòn bẩy thương lượng mạnh mẽ trong quan hệ song phương. Mỹ cho rằng Việt Nam quá quan trọng đối với chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của mình tới mức không thể để sự khác biệt chính trị làm chệch hướng quan hệ đối tác. Do đó, Washington đang tích cực cố gắng cải thiện mối quan hệ của mình với Hà Nội, thậm chí đến mức quá đề cao tầm quan trọng của Việt Nam như Mattis đã làm để Việt Nam tránh bị lên án ở Mỹ vì khác biệt về hệ tư tưởng. Mỹ muốn phát đi tín hiệu rằng Việt Nam là “bạn thân” của Mỹ.
Nỗ lực của Mỹ nhằm cải thiện quan hệ thành đối tác chiến lược là một trong nhiều nhượng bộ để giải quyết mâu thuẫn giữa hai bên, vì Mỹ có thể tạo ra các miễn trừ hợp pháp cho Việt Nam khi Việt Nam không bị coi là đối thủ của Mỹ. Đơn cử, Mỹ đã không nhắm mục tiêu trừng phạt các quan chức Việt Nam giống như đã làm đối với các quan chức Trung Quốc vì bị cáo buộc vi phạm nhân quyền theo Đạo luật Magnitsky. Phương châm chính thức của Mỹ là xây dựng một Việt Nam mạnh mẽ, độc lập và thịnh vượng.
Điều đáng chú ý là Mỹ đã không nhắm mục tiêu trừng phạt Việt Nam theo CAATSA mặc dù Việt Nam nằm trong số 5 nước mua nhiều vũ khí của Nga nhất trong giai đoạn 2015-2019. Ngược lại, Washington dường như không quá gay gắt khi các đối tác quan trọng của mình sử dụng vũ khí của Nga, như trong trường hợp chuyển giao vũ khí do Liên Xô sản xuất cho Ukraine, nếu các đối tác sử dụng những vũ khí đó để cân bằng với các đối thủ của Mỹ. Mỹ muốn Việt Nam mua thêm vũ khí của mình, nhưng nếu Việt Nam có thể sử dụng trang thiết bị của Nga thành thạo hơn của Mỹ do đã quen với vũ khí do Liên Xô sản xuất, thì Mỹ sẽ không gây áp lực lớn buộc Việt Nam phải chuyển sang sử dụng vũ khí của Mỹ.
Khi xung đột phát sinh, Mỹ có xu hướng âm thầm hợp tác với Việt Nam hoặc nhắm mắt làm ngơ thay vì công khai thách thức. Tháng 1/2021, chính quyền Trump “gán tội” cho Việt Nam là nước thao túng tiền tệ, có nguy cơ gây ra căng thẳng. Tuy nhiên, ngay sau đó, Đại diện Thương mại Mỹ đã tuyên bố sẽ không thực hiện bất kỳ hành động trừng phạt nào như tăng thuế đối với hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam. Sáu tháng sau, Mỹ và Việt Nam đưa ra một tuyên bố khẳng định rằng hai nước đã giải quyết được vấn đề sau khi “tăng cường cam kết”. Tháng 12/2021, Việt Nam cùng với Đài Loan một lần nữa vượt ngưỡng thao túng tiền tệ do Bộ Tài chính Mỹ đặt ra, nhưng lần này Washington lại không gán tội cho Việt Nam nữa. Mỹ cũng gần như không để ý đến thâm hụt thương mại ngày càng lớn với Việt Nam trong khi nước này công khai tỏ ra khó chịu về thâm hụt thương mại với Trung Quốc. Một lần nữa, Mỹ có thể đưa ra những đối xử đặc biệt chỉ khi tích cực nỗ lực giữ Việt Nam như một đối tác an ninh quan trọng.
Việt Nam dường như hiểu rõ về đòn bẩy thương lượng mạnh mẽ của mình và do đó, từ chối nâng tầm quan hệ lên cấp độ đối tác chiến lược dựa trên sự tự tin về tầm quan trọng của mình trong chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của Mỹ. Nói cách khác, sự miễn cưỡng của Việt Nam không làm tổn hại đến triển vọng tích cực của quan hệ Việt-Mỹ. Như Cố vấn Bộ Ngoại giao Mỹ Derek Chollet đã nói trong chuyến thăm Việt Nam gần đây, các cuộc trao đổi song phương cho thấy “sức mạnh ngày càng gia tăng của mối quan hệ Mỹ-Việt”. Điều này giải thích tại sao một số quan chức Việt Nam cho rằng quan hệ đối tác vốn đã mang tính chiến lược trên thực tế nhờ mức độ hợp tác hiện tại.
Việt Nam cần những đòn bẩy như vậy vì không muốn bị Trung Quốc cho là đang liên kết với Mỹ, trong khi vẫn muốn để ngỏ các lựa chọn của mình với Mỹ. Việt Nam cũng muốn duy trì quan hệ hữu hảo với Mỹ. Mỹ vẫn duy trì thái độ trung lập ở Biển Đông và Việt Nam không hy vọng Mỹ mạo hiểm đối đầu hải quân với Trung Quốc về các hòn đảo không quan trọng đối với sự tồn tại của Việt Nam hoặc các đồng minh khác như Philippines. Điều đáng chú ý là Việt Nam đã không nhận được sự hỗ trợ quân sự của Mỹ khi Trung Quốc chiếm đóng quần đảo Hoàng Sa vào năm 1974.
Nhìn chung, sự đối xử đặc biệt của Mỹ đối với Việt Nam phù hợp với truyền thống lâu đời của nước này là ưu tiên lợi ích an ninh hơn ý thức hệ trong chính sách đối ngoại. Nếu quan hệ đối tác Việt-Mỹ đủ quan trọng, thì những điểm yếu trong quan hệ Việt-Mỹ lại có lợi cho Hà Nội vì Washington sẽ phải nhượng bộ những điểm đó. Nhiều khả năng Mỹ và Việt Nam sẽ giải quyết những khác biệt giữa hai bên một cách lặng lẽ trong khi công khai nhấn mạnh những tiến bộ đã đạt được trong ba thập kỷ qua.
T.P