Trong năm 2018, Mỹ và các nước đồng minh liên tục triển khai nhiều hoạt động tuần tra đảm bảo tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông. Trước các động thái trên của Mỹ và đồng minh, Trung Quốc đã đưa ra nhiều tuyên bố, hành động phản đối, gây ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định trong khu vực.
Mỹ tiến hành tuần tra đảm bảo tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông năm 2018
Mỹ liên tục cử tàu chiến tuần tra đảm bảo tự do hàng hải ở Biển Đông: (1) Tháng 12/2017, Mỹ đã triển khai tàu trinh sát Henson từ căn cứ tại Manilia, Philipines (cách đảo Phú Lâm 128 hải lý về phía Đông Nam) tuần tra đảm bảo tự do hàng hải tại quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam. (2) Ngày 17/01/2018, Mỹ triển khai tàu khu trục USS Hopper đi vào vùng 12 hải lý quanh đảo Hoàng Nham/Scarborough. Phía Trung Quốc cho rằng tàu USS Hopper đã xâm phạm chủ quyền và gây ảnh hưởng tới lợi ích quốc gia của Trung Quốc đồng thời tạo ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với các tàu thuyền và công dân Trung Quốc hoạt động gần bãi cạn Scarborough; đe dọa “sẽ đưa ra những biện pháp cần thiết để bảo vệ vững chắc chủ quyền”. (3) Ngày 24/3, Hải quân Mỹ cử tàu khu trục Mustin tiến hành hoạt động tự do hàng hải trong phạm vi 12 hải lý gần Đá Vành Khăn, thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. (4) Ngày 27/5/2018, Mỹ triển khai 02 chiến hạm là Antiem (CG54) mang tên lửa hành trình và tàu khu trục USS Higgins (DDG-76) tiến vào khu vực 12 hải lý quanh đảo Cây, đảo Lincon, đảo Tri Tôn và đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam. (5) Ngày 26/6/2018, Mỹ triển khai tàu sân bay USS Ronald Reagan với hơn 70 máy bay các loại tuần tra trên Biển Đông sau đó cập cảng Manila của Philippines. (6) Ngày 30/9, Hải quân Mỹ đã điều tàu khu trục tên lửa dẫn đường USS Decatur di chuyển trong phạm vi 12 hải lý quanh Đá Gaven và Đá Gạc Ma, thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam nhằm thực hiện nhiệm vụ tuần tra tự do hàng hải và thách thức những tuyên bố chủ quyền phi pháp của Trung Quốc trên Biển Đông, đồng thời thể hiện cam kết của Mỹ về việc duy trì các quyền sử dụng vùng biển và không phận quốc tế theo đúng quy định. (7) Ngày 29/11, Hải quân Mỹ điều tàu tuần dương tên lửa dẫn đường USS Chancellorsville đã tiến hành tuần tra tự do hàng hải tại Hoàng Sa, thách thức các tuyên bố chủ quyền phi lý của Trung Quốc.
Mỹ cũng liên tục cử máy báy ném bom chiến lược tuần tra tự do hàng không ở Biển Đông: (1) Ngày 27/4, Không quân Mỹ điều máy bay ném bom B-52H cất cánh từ căn cứ không quân Andersen trên đảo Guam, sau đó bay tới gần Biển Đông để thực hiện nhiệm vụ huấn luyện đào tạo và tuần tra tự do hàng không trong khu vực Biển Đông. (2) Ngày 19/5, Mỹ cử máy bay do thám và săn tìm tàu ngầm P8-A Poseidon thực hiện nhiệm vụ tuần tra ở quần đảo Trường Sa của Việt Nam, thì bị Trung Quốc cử máy báy chiến đấu áp sát, gây nguy hiểm cho máy báy và phi công của Mỹ. (3) Tháng 6/2018, Mỹ tiếp tục điều 02 máy bay ném bom B-52 bay cách các đảo thuộc quần đảo Trường Sa khoảng 30km. Bộ Quốc phòng Mỹ cho biết những máy bay đồn trú ở Guam và tham gia “nhiệm vụ huấn luyện thường nhật”, bay từ căn cứ không quân Andersen đến cơ sở hỗ trợ hải quân của Mỹ ở Diego Garcia, vùng lãnh thổ của Anh trên Ấn Độ Dương. Chiến dịch này là một phần trong sứ mệnh “hiện diện liên tục máy bay ném bom” (CBP) của Bộ Chỉ huy Thái Bình Dương Mỹ nhằm “duy trì sự sẵn sàng của các lực lượng Mỹ”. (4) Ngày 01/8, Mỹ điều 02 chiếc B-52H thuộc Phi đội ném bom viễn chinh 96 tham gia đợt diễn tập chống tàu ngầm cùng với máy bay do thám và săn tìm tàu ngầm P8-A Poseidon trên khu vực biển Hoa Đông và Biển Đông. (5) Ngày 03/8, Mỹ triển khai các máy bay B-52H thực hiện những chuyến bay diễn tập và huấn luyện ở Biển Đông trong không phận hợp pháp theo các quy định quốc tế. (6) Ngày 27/8, Mỹ điều hai máy bay B-52H cất cánh từ căn cứ không quân Andersen, thực hiện nhiệm vụ trên Biển Đông. Ngày 30/8, Mỹ tiếp tục điều hai máy bay B-52H đã tiến hành nhiệm vụ bay tuần tra Biển Đông. (7) Mỹ (23/9 và 27/9) liên tiếp điều 04 máy bay B-52H qua khu vực Biển Đông. Trung tá Dave Eastburn (26/9) cho biết, các máy bay ném bom của Mỹ đang tham gia vào “chiến dịch hỗn hợp định kỳ” và đây là một phần của “những hoạt động định kỳ nhằm tăng cường sự sẵn sàng và tính tương tác với các đối tác cũng như đồng minh của Mỹ trong khu vực”, đồng thời khẳng định quân đội Mỹ sẽ tiếp tục bay, đi tàu qua vùng biển và hoạt động ở bất kỳ nơi đâu luật quốc tế cho phép vào những thời điểm và khu vực do Mỹ lựa chọn. (8) Ngày 16/10, Không quân Mỹ điều hai chiếc B-52 bay từ căn cứ quân sự của Mỹ trên đảo Guam tiến gần các điểm đảo nhân tạo do Trung Quốc xây trái phép trên Biển Đông. (9) Ngày 19/11, không quân Mỹ đã điều hai máy bay ném bom B-52H tham gia sứ mệnh huấn luyện thường xuyên gần Biển Đông.
Các nước đồng minh của Mỹ cung tăng cường hoạt động tuần tra đảm bảo tự do hàng hải ở Biển Đông
Ngoài Mỹ, Anh, Pháp, Nhật Bản và Australia cũng tằng cường các hoạt động tuần tra trong khu vực Biển Đông: (1) Tháng 1/2018, Hải quân Hoàng gia Anh điều tàu HMS Sutherland với 220 thành viên thủy thủ đoàn đã lên đường tới châu Á-Thái Bình Dương, trong đó có đi qua Biển Đông để thực hiện sứ mệnh tuần tra đảm bảo tự do hàng hải trên Biển Đông, khu vực mà Trung Quốc đang gia tăng các hoạt động quân sự hóa khiến cộng đồng quốc tế không khỏi quan ngại. Trước đó, tàu khu trục HMS Sutherland và Type 23 của Hải quân Hoàng gia Anh (3/2018) cũng đã tiến hành tuần qua hàng hải ở Biển Đông, sau khi tham gia huấn luyện với Hải quân Australia. Bộ trưởng Quốc phòng Anh Gavin Williamson cho biết Mỹ, Anh, Australia và các nước khác đang tăng cường “khẳng định giá trị của mình” ở Biển Đông. Việc Anh điều tàu đến Biển Đông để góp phần duy trì hòa bình và an ninh ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương và cho thấy sự ủng hộ của họ đối với quy tắc dựa trên luật pháp quốc tế. Cũng trong năm 2018, Anh đã đưa các tàu chiến gồm tàu khu trục nhỏ chống ngầm Sutherland, tàu HMS Albion và HMS Argyll tới Biển Đông. Theo đó, tàu đổ bộ HMS Albion thuộc Hải quân Hoàng gia Anh (31/8) đã di chuyển qua quần đảo Hoàng Sa (thuộc chủ quyền Việt Nam nhưng đã bị Trung Quốc chiếm giữ trái phép) nhằm khẳng định quyền tự do hàng hải và phản bác các tuyên bố chủ quyền phi lý của Trung Quốc tại Biển Đông. Các nguồn tin cho biết Trung Quốc đã điều một tàu khu trục và hai trực thăng để thách thức hành động của tàu HMS Albion nhưng hai bên vẫn bình tĩnh trong cuộc chạm trán này. Mặc dù tàu chiến của Anh không đi vào vùng 12 hải lý xung quanh quần đảo Hoàng Sa, song hành động của họ thể hiện rằng Anh không công nhận những tuyên bố chủ quyền phi lý của Trung Quốc trong khu vực. (2) Tàu sân bay Queen Elizabeth của Anh và các chiến hạm Australia (7/2018) đãẽ tham gia một hoạt động tuần tra hàng hải trên Biển Đông nhằm thách thức yêu sách chủ quyền của Trung Quốc. (3) Tháng 5/2018, Pháp đã cho tàu đổ bộ tấn công Dixmude và một tàu hộ vệ đi qua Biển Đông, gần một số bãi đá nhân đạo do Trung Quốc xây dựng phi pháp trong khu vực Trường Sa. Trong khi đó, Không quân Pháp (8/2018) đã triển khai 3 máy bay chiến đấu Rafale B, 1 máy bay vận tải quân sự A400M và 1 máy bay tiếp nhiên liệu C135 tới thực hiện cuộc diễn tập quân sự Sứ mệnh Pegase cùng lực lượng không quân các quốc gia châu Á gồm Indonesia, Malaysia, Singapore và Ấn Độ. Trong quá trình triển khai kế hoạch, các máy bay của Pháp đã bay trên vùng trời phía Nam của Biển Đông nhằm khẳng định quyền tự do hàng hải và hàng không trong khu vực. (4) Bộ Quốc phòng Nhật Bản (26/8 – 10/2018) đã điều ba tàu khu trục đến Biển Đông và Ấn Độ Dương. Trước đó, Bộ Quốc phòng Nhật Bản (13/9) đã cử tàu ngầm điện-diesel SS-596 Kuroshio, lớp Oyashio cùng tàu sân bay trực thăng JS Kaga đã tiến hành cuộc tập trận trên Biển Đông. Đây là một phần trong các hoạt động của lực lượng Phòng vệ biển Nhật Bản (JMSDF).
Các nước tuyên bố sẽ tiếp tục tự do hàng hải ở Biển Đông bất chấp phản ứng của Trung Quốc
Phó Tổng thống Mỹ Mike Pence (16/11) khẳng định Biển Đông không thuộc về bất cứ một nước nào và Mỹ sẽ tiếp tục hoạt động tự do hàng hải và hàng không ở bất cứ nơi nào luật pháp quốc tế cho phép cũng như các lợi ích quốc gia của Mỹ yêu cầu. Thời gian qua, Mỹ đã tiến hành một loạt hoạt động thực thi tự do hàng hải ở những khu vực còn tranh chấp ở Biển Đông. Việc này đã chọc giận Trung Quốc do Bắc Kinh cho rằng những hoạt động đó đe dọa chủ quyền của họ. Trước đó, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Hoa kỳ John Sullivan (27/9) lên tiếng khẳng định cam kết của Mỹ trong việc duy trì tự do hàng hải và tôn trọng luật quốc tế ở Biển Đông.
Phát biểu tại Hội thảo quân sự ở Adelaide, Bộ trưởng Quốc phòng Pháp Florence Parly (24/9) cho biết bà có dự định thảo luận với Australia về việc cải thiện các hoạt động phối hợp tại Biển Đông, nhằm đảm bảo quyền tự do hàng hải trong khu vực này. Bà Parly cho biết Pháp không nghiêng về bên nào trong tranh chấp Biển Đông nhưng sẽ tiếp tục cho tàu đi qua vùng biển này. Trước đó, Bộ trưởng Quốc phòng Pháp Florence Parly (3/6) cho biết Pháp sẽ cử một nhóm công tác hàng hải đi cùng trực thăng và tàu biển của Anh ghé thăm Singapore, sau đó “tiến vào một số khu vực ở Biển Đông”. Dù không chỉ đích danh Trung Quốc nhưng bà Parly dường như nhấn mạnh tàu Anh và Pháp sẽ đi qua vùng biển mà Bắc Kinh tuyên bố chủ quyền trái phép. Bà Florence Parly cho biết bằng cách thực thi hoạt động tự do hàng hải với các đồng minh và bạn bè, Paris đã góp phần thiết lập trật tự dựa trên những quy tắc ở Biển Đông.
Bộ Quốc phòng Anh (21/7) cũng cho biết tàu sân bay HMS Queen Elizabeth của Anh sẽ được triển khai đến Biển Đông để tham gia một cuộc tuần tra tự do hàng hải, nhằm đối phó vớicác yêu sách chủ quyền của Trung Quốc. Dự kiến hoạt động này sẽ được thực hiện từ năm 2021, sau khi tàu HMS Queen Elizabeth được trang bị đầy đủ vũ khí, cũng như được thử nghiệm xong. Trong khi đó, Bộ trưởng Quốc phòng Gavin Williamson nhấn mạnh rằng, Anh cùng với Pháp và Australia muốn đảm bảo quyền tự do qua lại ở Biển Đông; cho biết Anh đã gửi đi một thông điệp rõ ràng rằng tự do hàng hải là điều quan trọng sống còn đối với London. Tư lệnh Hải quân Hoàng gia Anh, Đô đốc Philip Jones (22/8) cho biết, Anh sẽ khẳng định quyền tự do hàng hải trên biển Đông, bất chấp phản ứng gần đây của Bắc Kinh cho rằng London có hành vi khiêu khích.
Thủ tướng Australia Malcolm Turnbul (29/6) cho biết, Tập đoàn công nghiệp quốc phòng BAE của Anh đã được chọn để cung cấp 9 tàu chiến mới thuộc lớp Hunter, trong chương trình trị giá 35 tỷ AUD (khoảng 25,74 tỷ USD) cho Hải quân Hoàng gia Australia. Bộ trưởng Quốc phòng Anh Gavin Williamson cho biết Anh và Australia sẽ hợp tác để triển khai tàu sân bay HMS Queen Elizabeth đến Thái Bình Dương và sẽ có những cuộc tuần tra chung với các tàu chiến của Australia. Trong khi đó, Ngoại trưởng Julie Bishop cũng khẳng định, Australia sẽ tiếp tục các hành động mà nước này đã làm trong thời gian qua như cử tàu và máy bay đến vùng biển quốc tế ở Biển Đông” và có thể là sẽ nâng tầng xuất của sự xuất hiện này.
Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte và Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe (11/2018) đã tái khẳng định mục tiêu duy trì tự do hàng hải ở Biển Đông, khu vực vận chuyển hàng hóa quan trọng cho các quốc gia Đông Nam Á. Người phát ngôn Phủ Tổng thống Philippines Salvador Panelo cho biết, cả hai nhà lãnh đạo đã thảo luận các vấn đề tồn đọng trên Biển Đông, trong đó Tổng thống Duterte nhấn mạnh cam kết của Philippines trong việc duy trì các nguyên tắc tự do hàng hải và hàng không, tự do thương mại và các hoạt động hợp pháp khác, thực hiện sự tự kiềm chế, cũng như giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình.
Thượng viện Canada (24/4) đã thông qua bản kiến nghị của nghị sĩ đảng Bảo thủ chỉ trích hành vi gây hấn của Trung Quốc tại Biển Đông. Kiến nghị “lên án hành vi thù địch và leo thang” của Trung Quốc tại Biển Đông, đồng thời kêu gọi toàn bộ các bên liên quan đến những tranh chấp tại Biển Đông đảm bảo quyền tự do hàng hải và hàng không trong khu vực, trên cơ sở tôn trọng luật pháp quốc tế và Công ước Liên Hiệp Quốc về luật biển.
Phản ứng đáng chú ý của cộng đồng quốc tế về việc tuần tra đảm bảo tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông
Trong tuyên bố chung đưa ra sau Hội nghị Ngoại trưởng và An ninh G7 tại Canada (28/4), Ngoại trưởng các nước G7, trong đó Canada là một thành viên quan trọng, đã bày tỏ quan ngại sâu sắc về tự do hàng hải và việc tuân thủ luật pháp quốc tế ở Biển Đông. Tuyên bố chung tái khẳng định cam kết thúc đẩy hợp tác quản lý hàng hải quốc tế để duy trì trật tự hàng hải dựa trên luật định của luật pháp quốc tế và quy định của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS) nhằm xây dựng lòng tin và đảm bảo an ninh; đồng thời quản lý và giải quyết hòa bình các tranh chấp mà không đe dọa sử dụng vũ lực hoặc có hành động cưỡng chế, phù hợp với luật pháp quốc tế thông qua các cơ chế giải quyết tranh chấp đã được công nhận và cơ chế trọng tài; tái khẳng định cam kết của G7 đối với tự do đi lại trên biển, bao gồm tự do tàu thuyền và máy bay, và các quyền khác, bao gồm các quyền và thẩm quyền của các quốc gia ven biển trong sử dụng các vùng biển theo đúng luật pháp quốc tế.
Trước các động thái trên của Mỹ và đồng minh, Bộ Ngoại giao, Bộ Quốc phòng Trung Quốc tuyên bố “không một tàu hay máy bay quân sự nào có thể khiến Trung Quốc lung lạc quyết tâm bảo vệ lãnh thổ”. Trong khi báo chí, truyền thông Trung Quốc ra sức chỉ trích việc Mỹ và đồng minh điều máy bay đến Biển Đông và biển Hoa Đông; cho rằng “Mỹ đang nỗ lực gia tăng sức ép trong vấn đề thương mại với Trung Quốc bằng việc triển khai các máy báy ném bom B-52 tới Biển Đông”. Tuy nhiên, điều đó không thể làm thay đổi thực tế rằng máy bay Mỹ vẫn đang hoạt động bình thường ở Biển Đông: (1) Bộ Quốc phòng Trung Quốc (27/5) cũng ra một thông cáo ngắn, ngang nhiên cho rằng việc Mỹ điều tàu chiến đi qua vùng biển trong phạm vi 12 hải lý quanh các đảo thuộc quần đảo Hoàng Sa là hành động “khiêu khích”. Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng ra tuyên bố “phản đối quyết liệt” việc Mỹ điều tàu chiến đi vào khu vực 12 hải lý quanh quần đảo Hoàng Sa. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Lục Khảng lớn tiếng yêu cầu Mỹ “dừng ngay những hành động khiêu khích xâm phạm chủ quyền và đe dọa an ninh Trung Quốc”. (2) Bộ Ngoại giao Trung Quốc (31/8) chỉ trích việc tàu chiến HMS Albion của Hải quân Anh đi vào khu vực quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam; cho rằng tàu chiến Anh “đi vào vùng lãnh hải Tây Sa của Trung Quốc mà không được phép của Chính phủ Trung Quốc”. Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngang nhiên cho rằng “Trung Quốc có quyền đưa ra những biện pháp cần thiết để phản ứng trước việc máy bay và tàu thuyền nước ngoài tới gần hoặc xâm phạm vùng không phận và vùng biển gần các hòn đảo của Trung Quốc”. (3) Hải quân Trung Quốc (30/9) điều tàu khu trục Type 052C lớp Lữ Dương theo dõi, áp sát và liên tục phát ra yêu cầu tàu USS Decatur của Mỹ phải rời khu vực 12 hải lý quanh đá Gaven và đá Côlin (thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam bị Trung Quốc chiếm đóng trái phép). Sau đó, tàu chiến Trung Quốc đã chắn trước mũi tàu Mỹ với khoảng cách chưa đến 41 m, buộc khu trục hạm Decatur đổi hướng để tránh va chạm. Vẫn như thường lệ, Bộ Quốc phòng Trung Quốc lại ra tuyên bố ngang ngược khẳng định Trung Quốc “có chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ không thể chối cãi” trên các đảo và vùng nước quanh các đảo này và tình hình Biển Đông đang tiến triển tốt nhờ nỗ lực hợp tác của Trung Quốc với các nước Đông Nam Á. Theo Bộ này “phía Mỹ liên tục đưa tàu quân sự trái phép vào vùng nước gần các đảo Nam Hải, đe dọa nghiêm trọng an ninh và chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ của Trung Quốc, gây tổn thất nghiêm trọng cho quan hệ quân sự Trung – Mỹ và gây hại nghiêm trọng cho an ninh và sự ổn định của khu vực”; đồng thơig tuyên bố Trung Quốc sẽ tiếp tục thực hiện các bước cần thiết để bảo vệ an ninh và chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ. Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng ra tuyên bố, kêu gọi Mỹ chấm dứt các hành động “khiêu khích” và “lập tức chỉnh sửa các sai phạm”.
Việt Nam tôn trọng các quyền tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông phù hợp với các quy định của luật pháp quốc tế
Việt Nam có đầy đủ chứng cứ lịch sử và pháp lý khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Trung Quốc đã dùng vũ lực chiếm đóng quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam từ năm 1974, sau đó thành lập cái gọi là “thành phố Tam Sa”, đặt trụ sở trên đảo Phú Lâm từ tháng 7/2012 nhằm thâu tóm các quần đảo ở Biển Đông, trong đó có Trường Sa và Hoàng Sa.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam đã nhiều lần nữa nhấn mạnh Việt Nam tôn trọng các quyền tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông của các quốc gia phù hợp với các quy định của luật pháp quốc tế, cụ thể là Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển 1982, đồng thời đề nghị các quốc gia đóng góp thiết thực và có trách nhiệm vào việc duy trì trật tự, hòa bình và thượng tôn pháp luật ở Biển Đông. Với tư cách là quốc gia thành viên của Công ước Liên Hợp Quốc về Luật biển 1982 và là quốc gia ven Biển Đông, Việt Nam khẳng định lập trường nhất quán về quyền tự do hàng hải, hàng không được thực hiện phù hợp luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật biển 1982.