Nếu chiến tranh thương mại tiếp tục leo thang, Trung Quốc có thể khủng hoảng tài chính, không còn đủ tiền cho “Vành đai Con đường, quân sự hóa Biển Đông.
Khi xem xét và lý giải cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung, hay là chiến tranh lạnh về kinh tế (như người ta nói), cần ghi nhớ mấy vấn đề cơ bản (như hệ quy chiếu).
Thứ nhất (về không gian), chiến tranh thương mại chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm” đầy ẩn số và biến số, nên đặt nó vào một bối cảnh rộng lớn hơn để xem xét.
Thứ hai (về thời gian), xung đột về lợi ích thương mại thực chất là xung đột về cơ cấu và hệ thống nên rất nan giải, không thể thỏa thuận ngay trong vòng vài tháng.
Thứ ba (về tương tác), xung đột về lợi ích thương mại gắn liền với xung đột về lợi ích chiến lược tại Biển Đông, và gắn liền với tầm nhìn chiến lược Ấn Độ – Thái Bình Dương.
Thứ tư (về tư tưởng), tuy nước Mỹ đang bị phân hóa và chia rẽ sâu sắc về nhiều vấn đề, nhưng hiện nay cả nước Mỹ lại đồng thuận cao về mục tiêu chống Trung Quốc.
Năm mới có gì mới?
Có người nói “năm mới lo lắng mới” (new year new fear). Đúng hơn là vừa mừng vừa lo, vì cơ hội và rủi ro luôn đan xen (như âm và dương). Người khôn thường biến nguy thành cơ, còn người dại thường biến cơ thành nguy (nếu ngộ nhận và nhầm lẫn).
Ngày 7/1/2019, đàm phán thương mại Mỹ-Trung (cấp thứ trưởng) bắt đầu tại Bắc Kinh. Đây là cuộc đàm phán chính thức đầu tiên năm 2019, theo thỏa thuận ngừng bắn 90 ngày. Đoàn Mỹ do Phó đại diện thương mại Jeffrey Gerrish dẫn đầu, chắc phản ánh quan điểm cứng rắn của Robert Lighthizer (đại diện thương mại, phụ trách đàm phán với Bắc Kinh).
Nếu đàm phán lần này không thành công thì cũng dễ hiểu, không nên ngạc nhiên và thất vọng. Theo thông lệ, đàm phán cấp thứ trưởng thường chỉ là sơ bộ để chuẩn bị cho lần đàm phán tiếp theo ở cấp bộ trưởng hoặc cao hơn, chắc sẽ diễn ra tại Washington.
Lần đàm phán tiếp theo, dẫn đầu đoàn Trung Quốc chắc là Lưu Hạc (Phó thủ tướng, phụ trách kinh tế), và dẫn đầu đoàn Mỹ chắc là Robert Lighthizer (được Trump chỉ định phụ trách đàm phán với Bắc Kinh).
Nếu lần sau mà thất bại mới là nghiêm trọng. Tuy cả hai bên đều cần ngừng bắn để đàm phán, nhưng chắc Trung Quốc cần hòa hoãn hơn là Mỹ.
Cùng ngày 7/1/2019, Mỹ đã điều khu trục hạm USS McCampbell đi tuần tra trong khu vực 12 hải lý gần 3 đảo thuộc quần đảo Hoàng Sa là Tree Island (đảo Cây), Lincohn Island (đảo Linh Côn) và Woody Island (đảo Phú Lâm).
Đây là lần tuần tra FONOP đầu tiên năm 2019, như để chứng minh quy luật “vừa đánh vừa đàm” và “ngoại giao pháo hạm”.
Trong khi người phát ngôn của hạm đội Thái Bình Dương tuyên bố Mỹ thực hiện “quyền tự do hàng hải”, người phát ngôn Bộ Ngoại Giao Trung Quốc gọi đây là một “hành động khiêu khích” của Mỹ, “vi phạm luật pháp của Trung Quốc và quốc tế”.
Nếu lần này Trung Quốc chỉ cảnh cáo mà không điều chiến hạm chặn đường như với USS Decatur ngày 30/9/2018, thì chứng tỏ Bắc Kinh không muốn gây căng thẳng với Washington vào lúc này.
Theo Reuters, năm 2017 nguồn vốn từ Trung Quốc đầu tư vào các dự án khởi nghiệp (tại Silicon Valley) đã tăng lên $3 tỷ.
Nhưng từ tháng 8/2018, khi Mỹ áp dụng quy chế mới để ngăn chặn Trung Quốc thâu tóm các doanh nghiệp công nghệ cao của Mỹ, tình hình đã đổi chiều.
Theo kết quả khảo sát của Reuters với 35 công ty khởi nghiệp tại Mỹ, các khoản đầu tư mạo hiểm của Trung Quốc đã chững lại. Dường như các nhà đầu tư Trung Quốc đang tháo chạy khỏi Silicon Valley. Đây là một dấu hiệu bất ổn cho triển vọng “Made in China 2025”.
Thực trạng Biển Đông
Biển Đông không chỉ là huyết mạch giao thông cho cả khu vực, mà còn giàu tài nguyên (dầu khí và hải sản). Tranh chấp tại Biển Đông chồng chéo phức tạp, không chỉ giữa các nước khu vực (về chủ quyền biển đảo), mà còn giữa các nước lớn (về lợi ích địa chiến lược).
Tại Biển Đông, Mỹ và Trung Quốc có nguy cơ bị xô đẩy vào cái “bẫy Thucydides”.
Suốt mấy thập kỷ qua, Mỹ đã ngộ nhận về Trung Quốc, triển khai “constructive engagement” với ảo tưởng Trung Quốc “trỗi dậy hòa bình” như một mô hình “dân chủ hóa”.
Nhưng kết cục ngược lại.
Khi thấy Trung Quốc đã lớn mạnh, Tập Cận Bình quyết định từ bỏ kế sách “giấu mình chờ thời” (của Đặng Tiểu Bình), theo đuổi “Giấc mộng Trung Hoa” và kế hoạch “Made in China 2025”.
Tại Biển Đông, Trung Quốc áp đặt “đường lưỡi bò” để bành trướng và bắt nạt các nước trong khu vực, cấm không cho họ khai thác dầu khí và đánh cá tại vùng biển của họ.
Đồng thời Trung Quốc triển khai chương trình “Vành đai Con đường” để thao túng các nước khu vực bằng “bẫy nợ”, mà Thủ tướng Malaysia Mahathir gọi là chủ “nghĩa thực dân kiểu mới”.
Trung Quốc đã từng bước kiểm soát Biển Đông theo kế sách “tầm ăn dâu” như “việc đã rồi” (fait accompli), và tìm mọi cách gạt Mỹ ra khỏi khu vực Biển Đông.
Có thể nói chiến lược này của Trung Quốc tại Biển Đông khá thành công.
Trung Quốc từ chỗ không có gì tại Biển Đông, nay họ đã chiếm được Hoàng Sa và một phần Trường Sa (thuộc chủ quyền Việt Nam).
Trung Quốc đã áp đặt “đường lưỡi bò”, bất chấp luật quốc tế (UNCLOC) và Phán quyết Trọng tài.
 |
| Một góc bãi Vành Khăn, Trường Sa (Khánh Hòa, Việt Nam), cấu trúc địa lý này bị Trung Quốc chiếm đóng, đảo hóa và quân sự hóa bất hợp pháp, ảnh: The Straits Times. |
Trong mấy năm qua, Trung Quốc đã bồi đắp và quân sự hóa các đảo họ chiếm bất hợp pháp thành các cứ điểm quân sự mạnh để kiểm soát Biển Đông (như cái ao riêng của họ).
Nhưng chính quyền Trump đang lật ngược lại bàn cờ bằng cuộc chiến thương mại.
Cách đây mấy tháng (30/9/2018) Mỹ đã ký với Mexico và Canada Hiệp định tự do thương mại USMCA (thay thế NAFTA).
Trong đó, điều khoản 32.10 là “liều thuốc độc” (poinson pill) nhằm cô lập Trung Quốc (và các nước có nền kinh tế “phi thị trường”). Mỹ cho biết sẽ cài điều khoản “thuốc độc” vào các hiệp định thương mại sẽ ký với Nhật Bản và các nước Tây Âu.
Các bước ngoặt tại Biển Đông
Tháng1/1974, Trung Quốc đánh chiếm Hoàng Sa của Việt Nam, nhưng Mỹ (vừa bắt tay với Trung Quốc) đã không can thiệp để bảo vệ đồng minh. Tháng 3/1988, Trung Quốc đánh chiếm các đảo Trường Sa của Việt Nam, nhưng Liên Xô (lúc đó vẫn đóng quân tại Cam Ranh) đã không can thiệp để bảo vệ đồng minh.
Ngày 8/4/2012, Trung Quốc chiếm bãi cạn Scarborough của Philippines, nhưng Mỹ (dưới thời Barack Obama) đã không can thiệp để bảo vệ đồng minh.
Tháng 5/2014, Trung Quốc bất ngờ đưa giàn khoan HD981 đến vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa hợp pháp của Việt Nam ở Biển Đông, gây ra cuộc khủng hoảng mới tại Biển Đông, làm người Việt Nam bị sốc, và buộc phải xích lại gần với Mỹ.
Đó là một bước ngoặt chiến lược, làm quan hệ Việt-Trung khủng hoảng và trở thành “nửa bạn nửa thù” (franemy).
Những sự kiện gây sức ép từ phía Trung Quốc còn tiếp tục xảy ra trong năm 2017, 2018 trên Biển Đông.
Nhưng gần đây, trong khi trả lời phỏng vấn chương trình của Hugh Hewitt (11/10/2018), cố vấn An ninh Quốc gia John Bolton đã tuyên bố: “Mỹ sẽ hợp tác khai thác dầu khí tại Biển Đông dù có Trung Quốc hay không”.
Tuy Bolton không nói cụ thể hợp tác với ai và như thế nào, nhưng mọi người chắc đều hiểu Bolton định ám chỉ điều gì tại Biển Đông.
Ngày 10/10/2018, Thượng viện Mỹ đã bỏ phiếu với tỷ lệ áp đảo (87/10) thông qua Đạo luật Chuẩn chi Quốc phòng NDAA (National Defense Authorization Act), với kinh phí $716 tỷ (cho 2019), so với $640 tỷ (cho 2018).
Với ngân sách đó, chính quyền Donald Trump hy vọng có đủ nguồn lực để đầu tư vào các chương trình quốc phòng mới, như phát triển năng lực chiến tranh không gian (space warfare), tên lửa tầm trung, máy bay và tàu chiến thế hệ mới, để tăng cường sức mạnh răn đe nhằm đối phó với Trung Quốc tại Biển Đông và khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương.
Bàn cờ mới, luật chơi mới
Trong mấy năm qua, tình hình Biển Đông có lúc nóng lên làm quan hệ Trung-Việt khủng hoảng khi Trung Quốc hạ đặt bất hợp pháp giàn khoan HD981 tháng 5/2014, ráo riết bồi đắp và quân sự hóa các đảo nhân tạo tại Biển Đông với quy mô lớn.
Nhưng cũng có lúc Biển Đông tạm lắng xuống một thời gian, như khoảng lặng trước cơn bão mới. Nhưng chưa bao giờ Trung Quốc từ bỏ tham vọng kiểm soát Biển Đông (như cái ao của mình).
Thỏa thuận đàm phán COC chỉ là chiến thuật hoãn binh, nhằm xoa dịu và phân hóa các nước ASEAN.
Ngày 31/12/2018, Donald Trump đã ký sắc lệnh ban hành “Luật Sáng kiến Trấn an châu Á” hay ARIA (Asia Reassurance Initiative Act), sau khi được Hạ Viện thông qua với số phiếu áp đảo, và được Thượng Viện thông qua với số phiếu tuyệt đối 100%.
 |
| Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump, ảnh: AP. |
Đây là một đồng thuận cao không chỉ giữa hai đảng, mà còn giữa Chính quyền và Quốc hội, với cam kết $1,5 tỷ (2019-2023) cho khu vực, để ưu tiên hỗ trợ đồng minh, như “Bộ tứ” (Quad) gồm Mỹ-Nhật-Úc-Ấn, coi Ấn Độ là “đối tác quốc phòng chính”, và tìm cơ sở pháp lý cho Đài Loan.
Trong năm 2019, chắc Biển Đông và Đài Loan sẽ nổi lên như hai điểm nóng, trong khi Triều Tiên nguội bớt.
Theo Carl Thayer, ARIA là “chiến lược ngoại giao chặt chẽ đầu tiên của Mỹ cho khu vực” (the first coherent US diplomatic strategy for Indo-Pacific region), được cả hai đảng trong Quốc hội ủng hộ và đồng thuận;
ARIA đề cao vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực, coi trọng các giá trị Mỹ trong chính sách đối ngoại, và buộc Donald Trump có trách nhiệm thực hiện, báo cáo Quốc hội hàng năm, đề xuất và xem xét lại các chiến lược để đạt mục đích của ARIA.
(ARIA: Congress Makes Its Mark on US Asia Policy, Carl Thayer, Diplomat, January 8, 2019).
Nói cách khác, ARIA coi trọng các biện pháp chính trị, ngoại giao, và cam kết tài chính cụ thể, để tăng cường mạng lưới đồng minh và đối tác (cả song phương và đa phương) trong khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương.
Trong khi tranh chấp Mỹ-Trung có thể diễn biến khó lường, nhưng ARIA có tầm nhìn chiến lược lâu dài và ổn định. Dù ai làm Tổng thống Mỹ cũng phải tuân thủ luật mà Quốc Hội đã ban hành.
Đối với Việt Nam, ARIA tái khẳng định các văn bản hợp tác song phương quan trọng, như tuyên bố về Đối tác Toàn diện năm 2013, tuyên bố về Tầm nhìn Chung về Quan hệ Quốc phòng 2015, tuyên bố về Tầm nhìn Chung năm 2017…
ARIA là một “thông điệp kép” cảnh báo Trung Quốc, tiếp theo sự kiện Quốc hội Mỹ thông qua dự luật CAATSA – Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (8/2017), và dự luật BUILD Act – Better Utilization of Investment Leading to Development (10/2018), lập ra quỹ phát triển quốc tế USIDFC (US International Development Finance Corporation).
Quỹ USIDFC được Mỹ lập ra để đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc, nhằm đối trọng lại sáng kiến Vành đai và Con đường cũng như định chế tài chính AIIB, giúp các nước tránh “ngoại giao bẫy nợ” của Trung Quốc.
Trong khi đó, BUILD Act cam kết tài trợ $60 tỷ cho quỹ USIDFC (trong 7 năm), hơn gấp đôi con số $29 tỷ của quỹ đầu tư OPIC (Overseas Private Investment Corporation).
Tuy con số này còn khiêm tốn so với con số $60 tỷ mà Trung Quốc cam kết sẽ viện trợ riêng cho Châu Phi, nhưng Mỹ hy vọng quỹ đầu tư USIDFC là một mô hình mới tốt hơn mô hình Vành đai và Con đường của Trung Quốc.
Nếu chính quyền Donald Trump kết hợp được ARIA với BUILD Act thì Mỹ sẽ có một khuôn khổ chiến lược toàn diện hơn cho khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương.
Với nguồn lực mới này, Mỹ cam kết giúp các nước khu vực xây dựng các dự án hạ tầng hiện đại (world class) như hải cảng, sân bay, đường bộ và đường sắt, hệ thống dẫn dầu và đường truyền dữ liệu.
Lời cuối
Tuy còn hơi sớm để xác định liệu diễn biến và hệ quả của cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung có làm thay đổi bàn cờ Biển Đông hay không, nhưng chắc chắn thế và lực của Trung Quốc năm 2019 sẽ không còn như năm 2018.
Nếu chiến tranh thương mại tiếp tục leo thang (như Donad Trump dọa), Trung Quốc có thể lâm vào khủng hoảng tài chính, không còn đủ tiền cho “Vành đai Con đường”, tiếp tục quân sự hóa Biển Đông, hay đưa người lên mặt trăng…