Bắc Kinh vừa muốn thay thế Washington, vừa không muốn làm thay đổi mạnh mẽ trật tự khu vực theo hướng bất lợi cho quá trình phát triển kinh tế.
Tàu chiến và máy bay chiến đấu Trung Quốc tập trận ở biển Đông. Ảnh: REUTERS
Sự trỗi dậy của lực lượng cảnh sát biển (hải cảnh) cũng như dân quân biển Trung Quốc (TQ), nhất là tại các vùng biển tranh chấp, cho thấy nước này đang áp dụng một cách tiếp cận mới trong vấn đề tranh chấp hàng hải.
TQ muốn đẩy Mỹ nhưng không gây chiến
Các hành vi gây hấn ngày càng gia tăng của Bắc Kinh ở biển Đông nói chung và bên trong Chuỗi đảo thứ nhất nói riêng cho thấy TQ đang chuyển đổi tư duy chiến lược với mong muốn trở thành cường quốc biển thực thụ ở khu vực. Thay thế vị trí thống trị về mặt địa chiến lược của Mỹ là mục tiêu, song có những yếu tố hạn chế mà TQ phải chú ý.
Thứ nhất, sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế khiến cho TQ không thể phá vỡ hoàn toàn cấu trúc an ninh truyền thống ở khu vực. Làm như vậy sẽ khiến cho mục tiêu quan trọng của TQ – một môi trường hòa bình để phát triển – bị đe dọa. Phát triển thịnh vượng trong một môi trường thuận lợi luôn là mục tiêu đối ngoại hàng đầu.
Thứ hai, trong ngắn hạn, bản thân TQ nhận thấy sức mạnh về mặt quân sự của mình, đặc biệt là về hải quân, chưa thể so sánh với Mỹ. Đối đầu trực diện với Mỹ về mặt hải quân sẽ là một lựa chọn chiến lược sai lầm. Hải quân TQ trong ngắn hạn sẽ vẫn dựa trên học thuyết phi đối xứng và phòng thủ chủ động. Đi kèm với đó là một chương trình hiện đại hóa tương xứng nhưng tham vọng.
Nói cách khác, TQ vừa mong muốn dần dần thay thế Mỹ như một cường quốc biển ở Tây Thái Bình Dương, vừa không muốn sự trỗi dậy của mình phá vỡ hệ thống trật tự quốc tế vốn giúp TQ trở nên thịnh vượng trong suốt 40 năm qua.
“Vùng xám” là một giải pháp
TQ vừa muốn thay thế Mỹ, vừa không muốn làm thay đổi mạnh mẽ trật tự khu vực theo hướng bất lợi cho quá trình phát triển kinh tế. Vậy làm như thế nào để có thể kiểm soát một cách hiệu quả các khu vực biển trong Chuỗi đảo thứ nhất (biển Đông và Hoa Đông), lại vừa không gây leo thang căng thẳng tới mức xung đột có thể xảy ra? Câu trả lời khả dĩ chính là thực thi chính sách “Vùng xám”.
“Vùng xám” có nghĩa đen như là một thứ gì đó “mập mờ” và khó có thể định nghĩa. Một số tính chất của hệ thống chính sách này có thể được đề cập bao gồm: (1) sử dụng các lực lượng phi quân sự nhằm duy trì căng thẳng ở một mức độ nhất định, khống chế để căng thẳng không biến thành xung đột; (2) các chính sách được tiến hành từ từ, tiệm tiến và không vội vàng và (3) là tổng hòa của nhiều hệ thống chính sách khác nhau, từ kinh tế, chính trị, pháp lý cho tới quân sự.
Nói một cách khác, hệ thống chính sách “Vùng xám” mà TQ áp dụng hiện nay có thể được gọi với cái tên “chiến lược tiệm tiến cưỡng bức” và là một cách tiếp cận tổng thể nhằm giúp TQ kiểm soát hiệu quả lãnh thổ với mức độ tổn thất thấp nhất có thể tới vị thế, hệ thống trật tự khu vực và sự phát triển kinh tế của TQ.
Có thể thấy rõ các công cụ mà TQ sử dụng để thực hiện hóa chính sách này, kể từ năm 2009 cho tới nay. Nổi bật nhất có lẽ là việc TQ tuyên bố đường lưỡi bò nhưng lại chưa bao giờ công khai hoặc đưa ra tuyên bố chính thức nào về tính pháp lý của đường này. Điều này gây ra một sự mơ hồ rất lớn, khiến các quốc gia liên quan khó tìm ra cách đối phó phù hợp.
Cùng với đường lưỡi bò, từ năm 2009 TQ cũng đã phát động một “chiến dịch” lớn nhằm tìm mọi cách đưa ra các bằng chứng lịch sử để bảo vệ tính “chính danh” của đường lưỡi bò. Tuy nhiên, Bắc Kinh luôn từ chối tham gia vào các quá trình công pháp quốc tế để làm rõ tính chất pháp lý của yêu sách phi pháp này.
Bên cạnh đưa ra cách diễn giải riêng về lịch sử và pháp lý, TQ tăng cường hiện diện trên thực địa thông qua xây dựng hạm đội hải cảnh, cùng với một lực lượng dân quân biển đông đảo. Các lực lượng bán quân sự như trên rất phù hợp với triết lý của “Vùng xám”: gây ra đủ căng thẳng, bảo vệ được sự hiện diện của TQ nhưng lại không đẩy căng thẳng lên mức độ xung đột nóng. Sự kiện HD-981 là minh chứng rõ ràng cho điểm này.
Cuối cùng chính là việc TQ tiến hành mở rộng và cải tạo các điểm đảo, bãi đá mà nước này chiếm đóng trái phép tại Hoàng Sa. Hành động này đã được thực hiện mà không có bất cứ sự can thiệp thực chất nào trên thực địa. Bắc Kinh đã tận dụng được sự mập mờ và chậm chạp trong đối phó về mặt pháp lý lẫn chính sách của cả Mỹ và các bên tranh chấp để tạo dựng lợi thế riêng của mình tại biển Đông.