Khả năng Trung Quốc cố thiết lập Vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) ở Biển Đông bất chấp luật pháp quốc tế đã được dư luận đề cập nhiều trước đây. Vừa qua, Trung tướng Ye Gou-huei, Đặc trách các chiến dịch quân sự và thiết lập kế hoạch hành động tại Cơ quan phòng vệ Đài Loan tiếp tục đưa ra nhận định cho rằng Bắc Kinh sẽ chưa thể thiết lập ADIZ ở khu vực biển này trong bối cảnh hiện nay.
Trung tướng Ye Gou-huei cho biết hiện vẫn chưa có dấu hiệu gì cho thấy Trung Quốc sẽ thiết lập ADIZ ở Biển Đông. Theo ông, cần phải xem xét nhiều yếu tố, ví dụ như việc chồng lấn với ADIZ mà Philippines tuyên bố trước đây (1953), trước khi Bắc Kinh quyết định tuyên bố ADIZ của họ. Nếu xem xét kỹ các yếu tố về bối cảnh và lợi ích chiến lược, thời điểm hiện tại nếu Trung Quốc đưa ra một tuyên bố về ADIZ dù mang tính tối thiểu (tức ở một phạm vi nhỏ nhất, ảnh hưởng ít quốc gia nhất) cũng có thể khiến Trung Quốc chịu thiệt hại.
Lý do Bắc Kinh chưa thể thiết lập ADIZ ở Biển Đông
Thứ nhất, uy tín của Trung Quốc đang suy giảm trầm trọng. Uy tín Trung Quốc trước và sau đại dịch COVID-19 đã suy giảm báo động. Việc để bùng phát dịch, thiếu minh bạch thông tin, ngoại giao y tế lợi bất cập hại và leo thang ở các vùng biển Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương đã khiến không chỉ châu Á mà cả EU và Mỹ suy giảm trầm trọng niềm tin vào một Trung Quốc cư xử trách nhiệm. Chính trị gia, báo chí quốc tế gần như đã đạt đồng thuận rằng đại dịch, vốn là một sự kiện cần đến trách nhiệm nhân đạo của nước lớn như Trung Quốc, cũng không thể khiến Bắc Kinh tạm dừng thực hiện tham vọng độc chiếm Biển Đông. Thậm chí, Trung Quốc còn lợi dụng các nước đang khó khăn để lấn chiếm, bắt nạt, đe dọa. Điều đó thể hiện qua việc Trung Quốc cho đâm chìm tàu cá, ngang nhiên thể chế hóa, quân sự hóa các thực thể Trung Quốc chiếm trái phép; đẩy phạm vi hoạt động của hải quân Trung Quốc ra rất xa bờ biển nước này; thách thức và khiêu khích nước khác trên các diễn đàn ngoại giao…
Suy giảm uy tín khiến các sáng kiến của Trung Quốc, điển hình là “Vành đai, con đường” (BRI), có khả năng đổ vỡ. Chính phủ các nước đang kêu gọi doanh nghiệp rút khỏi Trung Quốc để về nước hoặc đầu tư sang quốc gia khác. Trung Quốc cũng trở thành tầm ngắm của nhiều quốc gia trong cuộc điều tra nguồn gốc và nguyên nhân lây lan chóng mặt của đại dịch. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) sau thời gian tỏ ra “nhẹ tay” với Trung Quốc và gặp áp lực từ Mỹ thì nay đã bắt đầu đánh tiếng điều tra Trung Quốc về đại dịch. Việc Trung Quốc lập ADIZ có thể khiến “giọt nước tràn ly”, kích thích các quốc gia cùng lúc lên tiếng phản đối và trả đũa bằng các biện pháp kinh tế, ngoại giao.
Thứ hai, ASEAN và Mỹ sẽ không ngồi yên để Trung Quốc lập ADIZ ở Biển Đông. Việc lập ADIZ ở Biển Đông có thể sẽ chọc giận Washington trong bối cảnh nước này không ngừng chỉ trích Trung Quốc leo thang Biển Đông thời gian qua. Vào cuối tháng 4, Mỹ cử hàng loạt chiến hạm đến Biển Đông, trong đó có thể kể đến USS America, USS Bunker Hill, USS Barry, Gabrielle Giffords. Washington cũng triển khai không quân với nhiều máy bay ném bom đến Biển Đông với thông điệp rất rõ: Đảm bảo tự do hàng hải khu vực. Đầu tháng 5, Mỹ cử hai tàu chiến đến Biển Đông, gồm USS Montgomery và USNS Cesar Chavez với mục đích hỗ trợ Malaysia thăm dò, khai thác dầu khí khi đối mặt hoạt động gây rối của Trung Quốc. Hải quân Mỹ đã có thông báo liên quan đến hoạt động lần này, khẳng định: Các hoạt động của Mỹ cho thấy hải quân Mỹ ủng hộ sự minh bạch, tinh thần thượng tôn pháp luật và tự do hàng hải cũng như hàng không tại Biển Đông. Ngoài ra, Washington cũng ủng hộ các nguyên tắc cởi mở và tự do giúp củng cố an ninh và thịnh vượng cho khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Từ đó, quốc gia nào trong khu vực cũng đều có thể được hưởng lợi. Tư lệnh Hạm đội Thái Bình Dương, Đô đốc John Aquilino, cũng lên tiếng yêu cầu Trung Quốc phải ngừng bắt nạt, ngừng đẩy các nước Đông Nam Á ra khỏi các nguồn tài nguyên dầu, khí và hải sản ở Biển Đông.
Mỹ cũng là động lực để đồng minh, đối tác hiện diện ở Biển Đông. Úc, Nhật Bản thời gian qua đã năng động hơn ở Biển Đông, cùng với Mỹ thực hiện hoạt động tập trận, tuần tra hàng hải để trấn an khu vực. Ấn Độ cũng dần nhận ra ý đồ “chuỗi ngọc trai” mà Trung Quốc đang dần thiết lập nhằm kiểm soát từ Biển Đông kéo dài đến Ấn Độ Dương, lập ra các tuyến hàng hải thoát khỏi sự kiểm soát của Mỹ. An ninh của Trung Quốc gia tăng đồng nghĩa quân đội Trung Quốc đi xa hơn và an ninh, lợi ích của Ấn Độ bị đe dọa. Trong khi đó, EU bắt đầu nhận thức rõ ràng hơn về “mối đe dọa Trung Quốc” khi Bắc Kinh leo thang Biển Đông bất chấp phán quyết của Tòa Trọng tài 2016 vụ Philippines kiện Trung Quốc hay thảm họa đại dịch 2020.
Việc Trung Quốc thiết lập ADIZ tại Biển Đông, cho dù ở phạm vi nhỏ nhất (như chỉ ở quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam), cũng sẽ khiến các quốc gia khác ngoài khu vực lo ngại và hành động răn đe. Đã có những đề xuất về việc Mỹ cùng với Nhật Bản, Úc, Ấn Độ, EU phối hợp với nhau đảm bảo tự do hàng hải tại Biển Đông, đồng thời giúp các nước nhỏ hơn gia tăng năng lực đảm bảo tự do hàng hải. Việc Trung Quốc đơn phương lập ADIZ sẽ khiến đề xuất này được xúc tiến mạnh hơn. Hệ quả là ADIZ bị xem là bất hợp pháp, không được nước khác tuân thủ, trở thành minh chứng hiệu quả cho yêu sách phi pháp của Trung Quốc ở khu vực. Đó là chưa kể quá trình “rời khỏi Trung Quốc” của các doanh nghiệp nước ngoài sẽ được thúc đẩy mạnh hơn, càng khiến nền kinh tế Trung Quốc bị cô lập, lâm vào quá trình suy thoái.
Tuy nhiên, TQ sẽ không từ bỏ âm mưu, ý đồ thiết lập ADIZ trái phép ở Biển Đông
Trung Quốc cho đến nay không lập được ADIZ ở Biển Đông cũng là chuyện bất đắc dĩ. Nước này, bằng việc xây dựng hệ thống đảo nhân tạo hùng hậu được quân sự hóa, đã nuôi ý đồ lập ADIZ để kiểm soát vùng biển nhộn nhịp bậc nhất thế giới. Các đảo nhân tạo được xem là các tiền đồn quân sự, được hỗ trợ bởi hệ thống không quân, hải quân và các lực lượng dân quân biển nhằm tạo ra năng lực đe dọa lực lượng dân sự, quân sự của các nước. Sau khi lập ADIZ ở biển Hoa Đông (2013), Trung Quốc đã đánh tiếng lập một vùng nhận diện tương tự ở Biển Đông để gây sức ép, buộc Mỹ rời khu vực và các nước phải chấp nhận sự đã rồi. Đến nay, dù ý đồ ấy chưa được thực hiện nhưng Bắc Kinh từng nói “sẽ lập vào thời điểm thích hợp”. Việc áp dụng các biện pháp khác nhau từ nhiều phía, bao gồm cả ASEAN và Mỹ, sẽ xóa bỏ cái gọi là “thời điểm thích hợp” để Trung Quốc hiện thực hóa ý đồ lập ADIZ ở Biển Đông.
Khác với ADIZ ở biển Hoa Đông, vốn chỉ xung đột với Nhật Bản, nếu Trung Quốc lập ADIZ ở Biển Đông thì chắc chắn gặp phản ứng từ ASEAN hoặc chí ít là phần đông gồm Malaysia, Philippines, Indonesia, Brunei, Việt Nam… Ngay cả khi Trung Quốc chọn vùng biển của một hay hai nước ASEAN để tuyên bố ADIZ thì điều đó cũng khiến phần còn lại bất an. Việt Nam đang làm chủ tịch ASEAN, trong khi Philippines đang đóng vai trò điều phối quan hệ ASEAN-Trung Quốc trong việc đàm phán Bộ quy tắc ứng xử Biển Đông (COC). Việc Bắc Kinh lập ADIZ ở Biển Đông sẽ càng thúc đẩy các nước ASEAN đưa Biển Đông lên bàn nghị sự với các gợi ý gia tăng hợp tác, tạo điều kiện cho phương Tây và các nước thứ ba hiện diện mạnh hơn ở khu vực. Khi đó, phản ứng từ ASEAN không đơn thuần là phản đối ngoại giao, mà còn để lại các hậu quả rõ ràng: Từng nước hoặc tất cả các nước có yêu sách khởi kiện Trung Quốc; ASEAN đẩy mạnh hợp tác kinh tế với phương Tây, gây sức ép Trung Quốc; ASEAN tập trận chung, tuần tra chung đảm bảo tự do hàng không cũng như đánh bắt cá.
Trung Quốc lâu nay luôn tạo ra “vùng xám”, tức va chạm dưới mức xung đột ở Biển Đông. Một ADIZ chắc chắn sẽ bị nhiều nước ASEAN phản đối và các quốc gia có yêu sách trực tiếp sẽ không tuân thủ. Điều đó khiến Trung Quốc lưỡng nan: Không chế tài máy bay vi phạm ADIZ cũng không được, mà chế tài thì có khi xảy ra xung đột vũ trang, đường nào cũng mang về thiệt hại khó lường cho Bắc Kinh. Giới quan sát cũng cho rằng với tầm chiến lược quan trọng của Biển Đông, Mỹ sẽ không để Trung Quốc hợp pháp hóa ADIZ ở đây. Chưa kể, nếu ADIZ mà Trung Quốc tuyên bố bao gồm cả khu vực Trung Quốc gọi là quần đảo Đông Sa (Pratas) thì khả năng xung đột với Đài Loan và Mỹ càng cao. Mỹ trong vòng hai tháng qua đã gia tăng hoạt động quân sự tại eo biển Đài Loan nhằm củng cố cam kết với vùng lãnh thổ này. Lập ADIZ ở Biển Đông có thể khiến chính sách “Một Trung Quốc” của Bắc Kinh bị tổn thương, bởi vì Mỹ càng có lý do để thúc đẩy Đài Loan độc lập khỏi chính quyền đại lục.