Những năm gần đây, môi trường sinh thái dạng san hô tại Biển Đông đã bị suy giảm nghiêm trọng. Các nhà khoa học cho rằng bên cạnh yếu tố do biến đổi khí hậu thì một nguyên nhân chính, đóng vai trò quan trọng gây ra tình trạng này chính là quá trình cải tạo, xây dựng đảo nhân tạo và việc đánh bắt thủy sản ồ ạt, quy mô lớn của Trung Quốc ở Biển Đông.
Hoạt động cải tạo, bồi đắp đảo của TQ tác động nghiêm trọng đến hệ sinh thái san hô ở Biển Đông. Nguồn: AFP/ABC
Vai trò của hệ sinh thái san hô ở Biển Đông
Trong số các hệ sinh thái biển, hệ sinh thái rạn san hô có một vai trò đặc biệt quan trọng đối với biển cả nói chung và khu vực Biển Đông nói riêng. Đây là mắt xích không thể thiếu giúp cân bằng hệ sinh thái biển, bảo đảo sự sống ở những môi trường khắc nghiệt nhất, giúp tạo ra hệ động thực vật phong phú. Ngoài ra, các rạn san hồ còn là nguồn lực cho ngành du lịch, công nghiệp dược phẩm, khai thác thủy sản, nghiên cứu khoa học, bảo tồn tự nhiên…
Các rạn san hô đa dạng tham gia hình thành và bảo vệ hàng ngàn hòn đảo. Theo thống kê của các nhà khoa học, hiện có khoảng 1.200 đến 1.300 loài san hô trên toàn thế giới, phân bố của chúng chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, trải dài từ khoảng 30 độ vĩ tuyến Bắc đến 30 độ vĩ tuyến Nam nơi mà nhiệt độ nước biển hiếm khi xuống dưới 18 độ C. Các vành đai san hô mà chúng ta thấy là kết quả của khoảng 18.000 năm đến 20.000 năm xây dựng. Qua nhiều quá trình biến động của địa chất biển, đã hình thành các kiểu rạn hô khác nhau: Rạn riềm (fringing reef), Rạn dạng nền (platform reef), Rạn chắn (barrier reef), Rạn san hô vòng (atoll). Mỗi một đảo san hô vòng là tập hợp của các đảo nổi và bãi ngầm bao bọc một lagoon rộng lớn với đường kính có thể lên đến 50 km. San hô là một loài động vật, không phải là một khoáng chất. Cũng như những sinh vật khác, san hô đòi hỏi cả thức ăn và chất dinh dưỡng vô cơ. Thức ăn cho san hô có thể lơ lửng trong nước biển như những mảnh nhỏ bao gồm cả sinh vật đang sống. Cũng như những nơi khác, trên rạn có những sinh vật ăn các sinh vật này và bị ăn bởi các sinh vật khác và như thế chuỗi thức ăn được hình thành, trong đó tất cả các động thực vật đều liên hệ với nhau. Tảo cộng sinh đáp ứng cho san hô tới 80% nhu cầu thức ăn tổng số của chúng. Chúng chiếm khoảng 0,1% diện tích bề mặt quả đất, nhưng nghề cá liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp với rạn san hô mang lại khoảng 10% sản lượng nghề cá thế giới. Sức sản xuất sơ cấp của rạn san hô thường cao hơn vùng ngoài rạn đến hàng trăm lần. Rạn san hô cũng được coi là hệ sinh thái quan trọng nhất, chúng bao gồm nhiều loài đặc trưng đại diện cho hầu hết các nhóm động vật biển.
Một số lượng lớn các hang hốc trên rạn cung cấp nơi trú ẩn cho cá, động vật không xương sống đặc biệt là cá con. Nhiều sinh vật rạn san hô như cá, rùa, tôm hùm, bạch tuộc, trai ốc và rong đỏ được khai thác làm thực phẩm. Nguồn khai thác nhiều nhất là cá. Sản lượng lớn nhất của cá khai thác quanh rạn thuộc về các nhóm cá di cư, chỉ vào rạn theo mùa như cá thu, cá ngừ… Những loài cá này phân bố rộng trong đại dương nhưng trong một thời gian chúng đến gần các rạn để kiếm thức ăn và trong một số trường hợp là để sinh sản. Các loài cá trải qua cả cuộc đời trong rạn như cá mú, cá hồng… có thể đánh bắt quanh năm nhưng sản lượng không lớn. Tôm hùm là nguồn lợi gắn liền với rạn. Các nguồn lợi khác sinh sống tại vùng rạn là bạch tuộc, trai tai tượng, trai ốc, cá cảnh… Các loại rong biển cũng được khai thác nhiều ở rạn san hô. Một số trong chúng có giá trị dinh dưỡng cao do chứa nhiều vitamin và muối khoáng. Một số sinh vật như các loài trai ốc được khai thác làm đồ lưu niệm, trang sức. Các loài rắn biển cũng được khai thác cho mục đích y học. Các rạn san hô được coi là kho dược liệu dưới đáy biển do có mặt nhiều nhóm sinh vật có hoạt tính sinh học hoặc độc tố có giá trị dược liệu. Các loài san hô sừng, san hô mềm cho nhiều hoạt chất có giá trị dược liệu. Tính đa dạng của các loài trên san hô cao đến mức rạn được coi là “kho dự trữ” gien. Chúng lưu trữ nhiều chứng cứ để chúng ta có thể hiểu được các quần thể động thực vật phát triển như thế nào và có chức năng gì, cũng như chúng có thể có những giá trị tiềm ẩn trong tương lai.
Sự suy giảm nghiêm trọng của hệ sinh thái san hô ở Biển Đông
Sự suy giảm của hệ sinh thái san hô, kéo theo sự sụt giảm lượng thủy sản. Lượng cá ở Biển Đông chiếm 10% lượng cá toàn cầu. Các rạn san hô ở đây là nơi cư ngụ của những loài cá có tầm quan trọng về mặt kinh tế và đóng một vai trò quan trọng trong việc thu hút và duy trì lượng cá ở biển. Theo Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế Mỹ (CSIS), tổng lượng cá ở Biển Đông đã suy giảm khoảng 70-95% kể từ những năm 1950 và tỷ lệ đánh bắt đã giảm 66-75% trong vòng 20 năm qua; đến năm 1990, sản lượng cá ở một số khu vực ở Biển Đông đã giảm 90% so với những năm 1960. Số lượng loài cá mú chấm nhỏ trong vòng 8 năm qua đã giảm 80%. Một số loài hiện nay đang đối diện với nguy cơ tuyệt chủng. Mới đây, tổ chức Nông Lương Liên hợp quốc (FAO) đã công bố bản đồ về điều tra trữ lượng cá ở Biển Đông cho thấy các ngư trường phía Bắc Biển Đông (giáp Trung Quốc), Vịnh Bắc Bộ, và phía Tây Biển Đông (giáp Việt Nam) đã bị khai thác hầu như cạn kiệt. Vùng xung quanh quần đảo Trường Sa chỉ còn một trữ lượng cá nhất định. Ngoài ra, nhiều loài sinh vật biển trong khu vực Biển Đông như cá ngừ vây xanh, san hô, rùa biển, trai tai tượng… đang phải đối mặt với mối đe dọa tuyệt chủng do hoạt động khai thác đánh bắt quá mức và môi trường sinh sống bị phá hủy. Theo nghiên cứu được giáo sư Terry Hughes – làm việc tại Trung tâm Nghiên cứu cấp cao về các rạn san hô (Australia), Matthew Young tại Đại học James Cook (Australia) và tiến sĩ Hui Huang tại Viện Hải dương Biển Đông (Trung Quốc) thực hiện cho biết tại các đảo san hô và các quần đảo trên Biển Đông, diện tích san hô bị giảm với mức trung bình 20-60% trong vòng 10-15 năm qua. Hồi tháng 11/2016, phóng viên Rupert Wingfield-Hayes của hãng tin BBC đã thực hiện phóng sự thực tế tại vùng biển quần đảo Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam trên Biển Đông, trong đó đã chứng kiến cảnh ngư dân Trung Quốc biến một hệ sinh thái biển đa dạng thành “bãi tha ma” dưới đáy biển.
Nguyên nhân khiến hệ sinh thái san hô ở Biển Đông suy giảm
Đã có nhiều bằng chứng có tính xác thực cao cho thấy tình trạng bị tàn phá trên các rạn san hô ở khắp Biển Đông, nhất là tại khu vực do Trung Quốc chiếm đóng và tiến hành quân sự hóa, xây dựng đảo ở vùng biển Trường Sa, Hoàng Sa của Việt Nam. Trung Quốc đã xây dựng các cơ sở hạ tầng dân sự và quân sự trên 7 đảo nhân tạo ở quần đảo Trường Sa và đặt căn cứ tên lửa chiến lược trên quần đảo Hoàng Sa đã đẩy cục diện khu vực biển này vào thế “quân sự hóa”. Đáng chú ý, các hoạt động xây dựng, cải tạo đất phi pháp của Trung Quốc ở quần đảo Trường Sa vấp phải sự chỉ trích kịch liệt từ các nước trong và ngoài khu vực không chỉ bởi động thái này khiến tình hình Biển Đông ngày càng thêm căng thẳng, phức tạp mà còn khiến hệ sinh thái ở vùng biển này bị hủy hoại, tàn phá nghiêm trọng. Trong khuôn khổ Chương trình Minh bạch về biển ở châu Á của Liên hợp quốc, Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (Center for Strategic and International Studies) đã công bố nhiều hình ảnh chụp Biển Đông từ vệ tinh. Kết quả cho thấy, một số rạn san hô được đánh giá có sự đa dạng sinh học lớn nhất thế giới tại đây đang bị tàn phá với quy mô lớn và tốc độ nhanh chóng, song song với tiến trình biến môi trường sống nguyên thủy thành các tiền đồn quân sự của Trung Quốc. Tạp chí Tia Sáng dẫn lời Giáo sư Terry Hughes, một chuyên gia về san hô, cho biết: “Xây dựng đảo nhân tạo trên những rạn san hô ở vùng biển nông đồng nghĩa với việc bóp nghẹt bầu không khí của chúng bằng các loại cặn bùn và biến nguồn nước sạch thành nước có bùn, sự thiệt hại về môi trường ở đây là rất lớn và chưa từng có về quy mô. Các rạn san hô ở vùng biển này vốn đã và đang bị đe dọa vì hoạt động đánh bắt cá quá mức và sự thay đổi khí hậu và bây giờ chúng còn phải đối phó với những tác động của việc nạo vét biển để xây dựng tiền đồn quân sự mới. Chúng ta cần có một sự đột phá trong hợp tác nhằm bảo vệ các hệ sinh thái san hô đang tồn tại rất mong manh”. Phân tích về các hình ảnh này cho thấy hàng nghìn hecta san hô đã biến mất trong vài năm gần đây, đây là tốc độ tàn phá san hô nhanh nhất trong lịch sử loài người. Tháng 6/2018, tờ Inquirer của Philippines đã công bố một đoạn phim cho thấy mức độ thiệt hại nghiêm trọng của rạn san hô tại bãi cạn Scarborough và cáo buộc tình trạng này là do ngư dân và tàu thuyền Trung Quốc gây ra. Hiện Trung Quốc là nước có đội tàu cá đông nhất thế giới (khoảng 450.000 tàu cá), trong đó khoảng 200.000 tàu đánh cá đại dương. Hàng năm, số tàu cá Trung Quốc khai thác, đánh bắt khoảng 71 triệu tấn cá ở khu vực Biển Đông.
Một bài viết trên báo mạng The Huffington Post (đầu tháng 4/2016), dẫn lại một nghiên cứu của Đại học Hawaii (Mỹ) về các rạn san hô tại bảy địa điểm là đá Châu Viên, đá Chữ Thập, đá Gaven, đá Tư Nghĩa, đá Gạc Ma, đá Vành Khăn, đá Xu Bi, trong đó khẳng định Trung Quốc đã bồi đắp khoảng 10,7km² tại khu vực này từ tháng 2/2014 đến tháng 5/2015, cùng lúc đó diện tích san hô bị giảm là 11,6 km², tương đương 26,9% diện tích.Nghiên cứu được công bố trên tạp chí mở PLOS Biology (3/2016) cho biết, san hô tại quần đảo Trường Sa không chỉ là nạn nhân của việc mở rộng, bồi đắp trực tiếp nói trên, mà còn đe dọa bị hủy diệt hàng loạt do việc nạo vét lòng biển bằng phương thức hút. Hoạt động này để lại vô số các trầm tích, trùm lên các rạn san hô, khiến chúng rất khó lòng hồi sinh. Nhà báo Victor Robert Lee của báo The Diplomat đã mô tả cảnh hàng trăm tàu khai thác trai biển của Trung Quốc đã hoạt động tại rạn san hô này, các ảnh vệ tinh cho thấy san hô chết và cát nổi lên thành những đống lớn. Các hình ảnh vệ tinh ghi nhận san hộ bị thương tổn nặng nề do việc ngư dân Trung Quốc dùng máy cắt khai thác. Các hình ảnh được chụp tại ít nhất 28 rạn san hô tại Trường Sa, trong khoảng thời gian từ 2012 đến cuối 2015. Theo tác giả bài báo, cho đến nay, chưa có hình ảnh nào cho thấy tàu Việt Nam hay Philippines khai thác trai biển bằng phương pháp tàn khốc như trên.
Cần hành động để bảo tồn, khôi phục hệ sinh thái san hô ở Biển Đông
Các nhà khoa học, nhà bảo vệ môi trường và người dân các nước đã nhiều lần lên tiếng phản đối việc Trung Quôc bồi đắp, mở rộng đảo và hủy hoại các hệ sinh thái san hô ở Biển Đông. Thứ nhất, nhiều ý kiến yêu cầu Trung Quốc phải dừng ngay hoạt động bồi đắp, mở rộng đảo nhân tạo và hoạt động đánh bắt cá bằng thuốc nổ, lưới cào dưới đáy biển. Đây là nguyên nhân chính gây ra tình trạng các rạn san hô bị suy giảm trong những năm gần đây.Vì vậy, yêu tố tiên quyết đặt ra đối với việc bảo tồn, khôi phục hệ sinh thái san hô là Trung Quốc phải dừng ngay các hoạt động mở rộng, cải tạo đảo nhân tạọ. Thứ hai, một số nghiên cứu ra thông cáo kêu gọi thành lập tại quần đảo Trường Sa, Biển Đông một vùng biển được bảo vệ, tương tự như các vùng biển được bảo vệ tại Nam Cực. Báo The Diplomat (4/2016) dẫn lời cựu lãnh đạo chương trình Địa Chính Trị của Viện nghiên cứu Scott Polar, thuộc Đại học Cambdrige cho rằng, các nhà hoạch định chính sách của các nước cần đặt an ninh môi trường ở trung tâm của chiến lược an ninh quốc gia. Một số sáng kiến cho rằng các nước cần đưa ra quy định về bảo tồn hải dương như đối với các khu rừng trên đất liền.
Trong vùng biển Việt Nam có khoảng 1.122km2 rạn san hô với khoảng 310 loài san hô đá và phân bố rộng khắp từ Bắc vào Nam, nhưng tập trung ở khu vực ven bờ biển miền Trung, vùng biển Hoàng Sa và Trường Sa. Sống gắn bó với các vùng rạn san hô là trên 2.000 loài sinh vật đáy và cá, trong đó có khoảng hơn 400 loài cá san hô và nhiều đặc hải sản. Đây là nguồn lợi sinh vật rất quý có thể khai thác hạn định để phục vụ mục đích phát triển của con người.Các vùng rạn san hô còn có tiềm năng bảo tồn đa dạng sinh học và nguồn giống hải sản tự nhiên cho nghề khai thác và nuôi trồng hải sản trên biển. Ngoài ra, do nằm trong đới chuyển tiếp giữa lục địa và biển, nên ba hệ sinh thái tiêu biểu cho biển nhiệt đới là rừng ngập mặn, rạn san hô và cỏ biển có mối quan hệ mật thiết và tương hỗ cho nhau, tạo ra những “dây xích sinh thái” quan trọng trong biển và vùng ven bờ, mà một mắt xích trong số chúng bị tác động sẽ ảnh hưởng đến các mắt xích còn lại. Trong những năm qua, các cơ quan chức năng Việt Nam và người dân đã triển khai nhiều chương trình nhằm bảo tồn, khôi phục các hệ sinh thái san hô ở Biển Đông.
Kết luận: Hiện nay, Trung Quốc tích cực thông tin bao biện rằng hoạt động mở rộng, bồi đắp đảo ở Biển Đông của nước này không hề tác động đến môi trường sinh thái vì hầu hết đều xây dựng trên những nền san hô đã chết hay dẫn các nghiên cứu khoa học cho rằng hệ sinh thái san hô đã phục hồi tốt tại các khu vực Trung Quốc bồi đắp. Tuy nhiên, bằng những hình ảnh thực tế và rất nhiều nghiên cứu xác thực như đã dẫn ở bài viết đã khẳng định Trung Quốc đã và đang tàn phá nghiêm trọng sinh thái san hô nói riêng và môi trường biển nói chung, trái ngược hoàn toàn so với những gì mà cơ quan chức năng Trung Quốc đưa ra.