Phát biểu tại Hội nghị cấp cao ASEAN – Trung Quốc, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường cho biết, Bắc Kinh muốn hợp tác với các nước ASEAN vì hòa bình và ổn định lâu dài trên Biển Đông và việc hoàn tất vòng rà soát đầu tiên dự thảo Quy tắc ứng xử biển Đông (COC) hồi đầu năm là dấu mốc quan trọng trong nỗ lực ban hành một hệ thống giúp quản lý và giải quyết những tranh chấp trên Biển Đông.
COC đang có tiến triển tích cực
Tuyên bố chung của Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 34 (22-23/6) cho biết, ASEAN và Trung Quốc đã hoàn thành nhanh chóng các cuộc đàm phán bản dự thảo COC để “giảm các căng thẳng và nguy cơ các tai nạn, hiểu lầm và tính toán sai lệch. Bản Tuyên bố cho biết “Chúng tôi hoan nghênh nồng nhiệt những sự hợp tác tiếp tục được cải thiện giữa ASEAN và Trung Quốc và được khích lệ từ những cuộc đàm phán lâu dài đã dẫn đến những kết luận sớm”. Đáng chú ý, Phát biểu tại hội nghị, Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh ghi nhận những tiến triển trong đàm phán COC, song cũng bày tỏ quan ngại sâu sắc về những diễn biến trên thực địa, trong đó có hoạt động của Tàu khảo sát Hải Dương 08 của Trung Quốc trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa Việt Nam; khẳng định những hành động trên của Trung Quốc đe dọa nghiêm trọng đến quyền và lợi ích hợp pháp của các quốc gia ven biển, làm xói mòn lòng tin, gia tăng căng thẳng, không có lợi cho hòa bình và ổn định ở khu vực. Phó Thủ tướng Phạm Bình Minh khẳng định lại lập trường nguyên tắc của ASEAN về tầm quan trọng của tăng cường lòng tin, không quân sự hóa, kiềm chế, không có hoạt động làm gia tăng căng thẳng và phức tạp tình hình; tuân thủ nghiêm túc luật pháp quốc tế trong đó có UNCLOS 1982, sớm hoàn tất COC hiệu quả, thực chất, phù hợp với luật pháp quốc tế. Trong khi đó, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị cho biết trong năm vừa qua, ASEAN và Trung Quốc đã có “cách tiếp cận dựa trên quy tắc” ở Biển Đông và nhắm tới mục đích hoàn thiện Bộ Quy tắc Ứng xử trên Biển Đông (COC) trong vòng 3 năm tới.
Tại Hội nghị Quan chức cao cấp ASEAN – Trung Quốc về thực hiện Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) lần thứ 18 (15-16/10) tại Đà Lạt, các nước hoan nghênh việc hoàn tất vòng rà soát đầu tiên văn bản dự thảo, nhất trí cần duy trì đà tiến triển đã đạt được, khẳng định cần gia tăng nỗ lực để xây dựng một Bộ quy tắc thực sự hiệu quả, thực chất, có thể ngăn ngừa xảy ra những vụ việc phức tạp như hiện nay. Để làm được điều này, Hội nghị nhất trí cần chuẩn bị kỹ cho các vòng đàm phán tiếp theo nhằm đạt được những kết quả cụ thể, thực chất; theo đó các nước đã trao đổi về những cách làm mới để áp dụng cho vòng đàm phán tới.
Tại Hội nghị cấp cao ASEAN – Trung Quốc (2/11), các nhà lãnh đạo nhấn mạnh tầm quan trọng của quan hệ đối tác chiến lược ASEAN – Trung Quốc với hòa bình, an ninh, ổn định và thịnh vượng khu vực. Các nhà lãnh đạo khẳng định nỗ lực đẩy mạnh đối thoại, hợp tác, xây dựng lòng tin, hình thành và tuân thủ các chuẩn mực ứng xử, trong đó có sớm hoàn tất COC hiệu lực, hiệu quả, phù hợp với luật pháp quốc tế. Các nhà lãnh đạo nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì môi trường hòa bình, an ninh, ổn định, tự do, an toàn hàng hải, hàng không trên Biển Đông, kiềm chế, không có các hành động làm phức tạp tình hình, đề cao tuân thủ luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Luật biển 1982, thực hiện nghiêm túc, đầy đủ Tuyên bố DOC, cùng nỗ lực xây dựng Biển Đông thành vùng biển hòa bình, ổn định và hợp tác.
Trung Quốc nói gì về COC
Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị (8/3) cho rằng trong những năm gần đây, cục diện tình hình Biển Đông đã có bước chuyển biến tích cực; con đường đúng đắn để giải quyết tranh chấp Biển Đông là thông qua đàm phán trực tiếp với các nước đương sự và Trung Quốc cùng ASEAN phối hợp bảo vệ hòa bình ổn định ở Biển Đông. Hiện tiến trình đàm phán COC đang được đẩy nhanh tốc độ, lộ trình đã rõ ràng. Việc Trung Quốc chủ động đề xuất sẽ đạt được COC vào năm 2021 cho thấy “thành ý” và “trách nhiệm” của Bắc Kinh. Nhằm thúc đẩy Trung Quốc và ASEAN tăng cường lòng tin chính trị, quản lý bất đồng, thúc đẩy hợp tác và phát huy tác dụng bảo vệ ổn định ở Biển Đông, COC sẽ là bản nâng cấp của DOC, nó sẽ phù hợp hơn với khu vực, có hiệu quả hơn trong quy định về hành vi của các bên liên quan và thúc đẩy bảo vệ tự do hàng hải trên Biển Đông. Trung Quốc sẽ cùng ASEAN giữ vững quyết tâm, loại trừ can thiệp từ bên ngoài, xuất phát từ cơ sở nhất trì đàm phán để không ngừng đẩy nhanh tiến trình đàm phán hiệp thương. Tuy nhiên, Trung Quốc phản đối “nước cá biệt” lợi dụng vấn đề Biển Đông để can dự đàm phán COC, khẳng định hòa bình và ổn định ở Biển Đông phải do các nước trong khu vực quyết định. COC phải do các nước trong khu vực cùng thương thảo, tuân thủ và gánh vác trách nhiệm. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lục Khảng (1/3) cho rằng, Trung Quốc và các nước ASEAN đang chứng kiến “sự tiến triển suôn sẻ” liên quan tham vấn về COC. Theo ông Lục Khảng, cho đến thời điểm này, đây là cuộc họp đầu tiên trong năm nay về thực thi cơ chế DOC, khẳng định Trung Quốc và các nước ASEAN đã có cuộc trao đổi ý kiến sâu rộng và thẳng thắn về các vấn đề như thực thi DOC cũng như thúc đẩy tham vấn về COC; đồng thời nhấn mạnh trong cuộc họp này, với đà đối thoại và hợp tác, Trung Quốc và các nước ASEAN đã tiếp tục thúc đẩy việc xem xét và đóng góp ý kiến về văn kiện COC một cách hiệu quả, luôn xây dựng sự đồng thuận; khẳng định quá trình đàm phán COC đang tiến triển suôn sẻ. Trong khi đó, Đại sứ Trung Quốc tại ASEAN Hoàng Khê Liên cũng cho biết, do vẫn chưa có COC, Trung Quốc và các nước ASEAN sẽ tiếp tục thực hiện đầy đủ và hiệu quả DOC nhằm đạt được COC trong thời gian sớm nhất; nhấn mạnh Trung Quốc cũng mong muốn rằng các nước ngoài khu vực có thể đóng vai trò xây dựng trong tiến trình này và đóng góp vào hòa bình và ổn định của khu vực. Ông Hoàng Khê Liên cho rằng việc thực hiện DOC trong khi đàm phán COC tạo ra nền tảng hiệu quả để duy trì hòa bình và ổn định ở Biển Đông thông qua tăng cường đối thoại và hợp tác, “là minh chứng cho thấy Trung Quốc và ASEAN có sự sáng suốt và khả năng xây dựng các quy định và quản lý đúng đắn các tranh chấp vì hòa bình và ổn định ở Biển Đông”.
Tuy nhiên, thách thức tiếp tục kéo dài, khó đạt đột phá trong ngắn hạn
Giới chuyên gia, học giả khu vực và quốc tế cho rằng tiến trình đàm phán COC sẽ còn diễn biến phức tạp trong bối cảnh mục tiêu của ASEAN và Trung Quốc khác biệt. Giáo sư Carl Thayer, Học viện Quốc phòng Australia nhận định, lý do Trung quốc nhất quyết thúc giục hoàn tất COC trong 3 năm đó là vì theo lịch trình, sau khi mà nhiệm kỳ 2020 ASEAN mà Việt Nam là Chủ tịch kết thúc, tiếp sau là Brunei, sau đó là Campuchia và đây là thời điểm mà Trung Quốc kỳ vọng sẽ nhận được sự hỗ trợ thúc đẩy về COC có lợi cho nước này.
Về vấn đề này, học giả Bill Hayton từ Viện nghiên cứu Chatham House (Anh) cho rằng vẫn còn nhiều nghi ngại về tương lai của COC. Theo ông Bill Hayton, Trung Quốc cũng kỳ vọng hoàn tất bộ quy tắc này trong thời gian Tổng thống Philippines Duterte còn đương nhiệm, với mong mỏi như vậy sẽ có lợi hơn với họ.
Trong khi đó, chuyên gia Hoàng Việt từ Đại học Luật TP HCM nhận định vẫn còn nhiều vướng mắc trong quá trình đàm phán COC. Về phạm vi, Việt Nam và nhiều nước trong muốn COC một khi thông qua được áp dụng cho toàn bộ Biển Đông. Về tính chất pháp lý, quan điểm của Việt Nam luôn muốn COC có tính chất ràng buộc về mặt pháp lý, rằng nếu có bên vi phạm vào các điều khoản thì các bên còn lại được phép mang vi phạm đó ra các cơ quan tài phán quốc tế. Chưa kể Việt Nam yêu cầu các bên muốn duy trì COC thì phải ngừng các hoạt động bồi lấp đảo nhân tạo, quân sự hóa và tuyên bố đơn phương khu vực nhận diện phòng không trên Biển Đông. Nhưng điều này đều vấp phải phản đối từ Trung Quốc.
Tiến sỹ Udai Bhanu Singh, Trung tâm Biển và Đông Nam Á, Ấn Độ cho rằng việc tích cực trao đổi quan điểm có thể góp phần giải quyết vấn đề Biển Đông, trong bối cảnh các bên đang trong quá trình hoàn tất COC. Không ai mong muốn một COC chỉ là phiên bản yếu kém, câu giờ. Để có một COC hiệu quả, Việt Nam cần đưa các quan điểm khác nhau lên các diễn đàn ngoại giao và tìm lộ trình pháp lý tương hợp với các quốc gia trong khu vực. Theo chuyên gia này, vấn đề hiện nay là vai trò của ASEAN cần được phát huy hơn nữa trong giải quyết vấn đề Biển Đông. Ví dụ điển hình là vụ kiện năm 2016 của Philippines lên Tòa Trọng tài Thường trực (PCA). Một số thành viên ASEAN chưa tận dụng được hết lợi thế khi Philippines được xử thắng kiện và tòa bác bỏ yêu sách “Đường Lưỡi Bò” của Trung Quốc. Mục tiêu ASEAN nên là tăng cường đoàn kết thống nhất, củng cố vai trò trung tâm và đó cũng là nhiệm vụ Việt Nam cần lưu ý trong năm Chủ tịch.