Hội nghị thượng đỉnh Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) diễn ra trong hai ngày 11-12/7 ở Vilnius (Litva). Bên cạnh nội dung chính là vấn đề Ukraine, Hội nghị còn đưa ra nhiều quyết định liên quan khu vực Châu Á-Thái Bình Dương với 1/3 chương trình nghị sự được dành riêng cho khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Đưa tin về Hội nghị, báo chí Nhật Bản gọi những sự kiện này là “kỷ nguyên hợp tác mới giữa Nhật Bản và NATO”.
Đây là lần thứ hai, các quan chức hàng đầu của Australia, New Zealand, Hàn Quốc và Nhật Bản dự Hội nghị thượng đỉnh của NATO. Lần đầu tiên lãnh đạo cấp cao các nước trên tham dự Hội nghị thượng đỉnh NATO tại Madrid (Tây Ban Nha). Sự hợp tác của 4 quốc gia này với NATO rõ ràng được tăng cường và bước vào giai đoạn quan hệ chính thức hóa theo thỏa thuận. Tại Vilnius, cơ chế gọi là Chương trình Đối tác phù hợp với từng cá nhân (ITPP) đã được ký kết với từng quốc gia.
Trong mỗi chương trình, một số chủ đề được chỉ định (ví dụ với Hàn Quốc có 11 chủ đề), theo đó quan hệ đối tác sẽ được thực hiện. Trong phần lớn các trường hợp, đó là các lĩnh vực an ninh mạng, công nghệ mới, trí tuệ nhân tạo, chống khủng bố… Ngoài ra, 4 quốc gia châu Á-Thái Bình Dương và NATO sẽ tổ chức các cuộc tham vấn và tập trận chung để đạt được khả năng tương tác của các lực lượng vũ trang và thiết bị quân sự của đối tác. Giới phân tích nhận định đối với NATO, việc có những đồng minh như vậy ở Tây Thái Bình Dương là rất quan trọng. Trong các kế hoạch toàn cầu hóa của NATO, Australia, New Zealand, Hàn Quốc và Nhật Bản có thể trở thành một sự bổ sung quan trọng cho các cấu trúc an ninh quân sự như Nhóm Bộ tứ và AUKUS, chủ yếu để chống Trung Quốc.
Trung Quốc được coi là một hồ sơ nổi bật tại Hội nghị thượng đỉnh NATO lần này. Thông cáo chung của NATO trong ngày họp đầu tiên nêu đích danh Trung Quốc tổng cộng 14 lần, thẳng thừng lên án Bắc Kinh “thách thức trật tự thế giới” và xem Trung Quốc là một “mối đe dọa đối với an ninh” chung của NATO. Cách đây một năm, tại thượng đỉnh NATO ở Madrid (Tây Ban Nha), thông cáo chung được đưa ra bởi 31 nước thành viên NATO đã đề cập đến “thách thức Trung Quốc”, nhưng chỉ nêu đích danh quốc gia châu Á này có 1 lần.
Thông cáo chung của NATO ngày 11/7 ghi nhận “những tham vọng và chính sách hù dọa” của Bắc Kinh là một thách thức. Trung Quốc sử dụng các “công cụ chính trị, quân sự và kinh tế để tăng cường sự hiện diện trên toàn cầu, phô trương sức mạnh”; nhấn mạnh Bắc Kinh đã liên tục “tăng cường khả năng quân sự, tiến hành các chiến dịch không thân thiện, tung tin sai lệch” nhắm vào các thành viên trong Liên minh NATO, qua đó làm “phương hại đến an ninh” của toàn khối.
Lý giải về nội dung liên quan đến Trung Quốc trong Thông cáo chung, Tổng Thư ký NATO Jens Stoltenberg nói với các phóng viên tại Hội nghị thượng đỉnh rằng mặc dù Trung Quốc không phải là “đối thủ” của NATO, nhưng nước này đang ngày càng thách thức trật tự quốc tế dựa trên luật lệ bằng “hành vi cưỡng ép” của mình. Ông nói: “Trung Quốc đang ngày càng thách thức trật tự quốc tế dựa trên luật lệ, từ chối lên án cuộc chiến của Nga chống lại Ukraine, đe dọa Đài Loan và tiến hành xây dựng quân đội đáng kể”. Trước đó, trong chuyến thăm Nhật Bản hồi tháng 1 năm nay, Tổng Thư ký NATO Stoltenberg đã nêu rõ Trung Quốc đang lan truyền những thông tin sai lệch về NATO và cuộc chiến ở Ukraine, đồng thời khẳng định an ninh của châu Âu-Đại Tây Dương có mối liên hệ mật thiết với an ninh khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.
Trước thềm Hội nghị thượng đỉnh tại Vilnius (Litva), NATO đã nỗ lực để chính thức hóa quan hệ đối tác với bốn quốc gia. Nhật Bản và Australia đã đi đầu trong những nỗ lực này. Đầu tháng 7, truyền thông Nhật Bản đưa tin rằng Tokyo và Canberra đã kết thúc các cuộc đàm phán với NATO về một thỏa thuận mới có tên là “Chương trình đối tác phù hợp với từng cá nhân” (ITPP). Chương trình này chỉ rõ các lĩnh vực hợp tác chính giữa mỗi nước và khối NATO. New Zealand và Hàn Quốc cũng đang làm việc để hoàn tất các thỏa thuận của từng nước với liên minh. Có thể thấy, sự hợp tác của 4 quốc gia này với NATO đang ngày càng được tăng cường và bước vào giai đoạn chính thức hóa quan hệ.
Tham gia hội nghị với tư cách quốc gia đối tác, Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã đưa ra thông điệp cộng đồng quốc tế cần nỗ lực để bảo vệ các nguyên tắc của Hiến chương Liên hợp quốc, giải quyết các mâu thuẫn một cách hòa bình thông qua đối thoại, duy trì hòa bình lâu dài, công bằng dựa trên luật quốc tế, không chấp nhận việc đơn phương thay đổi hiện trạng bằng sức mạnh ở bất cứ nơi đâu trên thế giới, bảo vệ trật tự thế giới tự do và rộng mở dựa trên luật pháp. Ngày 12/7/2023, phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh NATO ở Vilnius (Litva), Thủ tướng Nhật Bản Kishida Fumio cho rằng hội nghị lần này là cơ hội quan trọng để chứng minh với cộng đồng quốc tế sự tăng cường quan hệ giữa các đối tác trong khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Người đứng đầu chính phủ Nhật Bản nhấn mạnh sẽ thắt chặt hơn nữa quan hệ với NATO.
Thủ tướng Kishida kêu gọi NATO tăng cường đoàn kết và thúc đẩy hợp tác với Nhật Bản trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng thể hiện hành động bá quyền, bao gồm việc các tàu của Trung Quốc liên tiếp xâm nhập trái phép vào khu vực xung quanh quần đảo Senkaku (Trung Quốc cũng tuyên bố chủ quyền và gọi là Điếu Ngư), cũng như tổ chức các cuộc tập trận xung quanh Đài Loan. Để ngăn chặn những hành động này của Trung Quốc, ưu tiên hàng đầu của Chính quyền Kishida là khuyến khích NATO tăng cường can dự vào khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương với quan điểm “Hôm nay của Ukraine có thể sẽ là ngày mai của Đài Loan”. NATO ngày càng cảnh giác với mối đe dọa Trung Quốc do cạnh tranh Mỹ-Trung ngày càng gia tăng.
Thủ tướng Kishida đánh giá trong khi mối quan hệ Nhật-Mỹ đang “mạnh mẽ chưa từng có”, quan hệ giữa Nhật Bản với NATO vẫn chưa được như kỳ vọng. Một quan chức Bộ Ngoại giao Nhật Bản tiết lộ dư địa hợp tác về an ninh giữa Nhật Bản và NATO còn rất nhiều nhưng chưa được khai thác hiệu quả. Giới phân tích nhận định Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã rời Hội nghị thượng đỉnh NATO tại Vilnius (Litva), với thoả thuận dài 5 trang về “một chương trình hợp tác” cùng NATO nhằm tăng cường hợp tác quốc phòng giữa Nhật Bản và NATO, bao gồm các cuộc tập trận chung.
Đáng chú ý, trong cuộc họp với Thủ tướng Nhật Fumio Kishida ngày 12/7, Tổng Thư ký NATO Jens Stoltenberg nhắc lại kế hoạch mở văn phòng đại diện tại Tokyo – văn phòng đầu tiên của Liên minh tại châu Á, “vẫn còn tính thời sự”, bởi NATO quan ngại trước việc Trung Quốc “tăng cường sức mạnh quân sự và mở rộng khả năng hạt nhân. Các diễn biến tình hình tại Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tác động đến châu Âu, đến NATO. Cần phải nhìn nhận rằng khu vực này đang phải đối mặt với những thách thức toàn diện” và một phần trong số những thách thức đó “xuất phát từ Trung Quốc”.
Ngoài ra, lãnh đạo 4 đối tác châu Á-Thái Bình Dương của NATO, gồm Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và New Zealand (gọi tắt là AP4) đã có cuộc gặp mặt bên lề Hội nghị thượng đỉnh hôm 12/7. Tại cuộc họp, Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk Yeol đã nêu rõ: “Tôi tin rằng, chúng ta – AP4 nên liên kết với NATO để thiết lập một thế trận an ninh tập thể mạnh mẽ. Chúng ta cần tận dụng cơ hội để củng cố cơ chế hợp tác với NATO, cũng như đóng vai trò đi đầu trong an ninh khu vực ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương”.
Theo giới quan sát, tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, Mỹ đang thúc đẩy hợp tác với Nhật Bản, Australia, Philippines, gần đây là với Ấn Độ nhằm hình thành một liên minh kiềm chế Trung Quốc và sự can dự của NATO cũng không nằm ngoài ý định đó. Tuy nhiên, trong nội bộ NATO chưa có sự đồng thuận cao trong chiến lược hướng sang châu Á-Thái Bình Dương. Mặc dù coi Trung Quốc là “thách thức đối với trật tự dựa trên luật lệ”, song một số nước có vai trò quan trọng ở châu Âu như Đức, Pháp… vẫn rất coi trọng quan hệ kinh tế với Trung Quốc. Xem ra quan điểm tránh xa cuộc đối đầu Mỹ-Trung đang lan tỏa ở một mức độ nhất định tại châu Âu. Đây là những trở lực để NATO can dự sâu vào khu vực châu Á-Thái Bình Dương.
Bất luận thế nào việc NATO hướng sang châu Á-Thái Bình Dương sẽ đem đến hệ lụy nhiều mặt đối với khu vực, trong đó có Biển Đông:
Trước hết, trong Khái niệm chiến lược của NATO năm 2022 – một tài liệu quan trọng phác thảo các giá trị, mục đích và vai trò của liên minh đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, theo đó tham vọng và chính sách của Trung Quốc được coi là mối đe dọa đối với “trật tự quốc tế dựa trên luật lệ” ở khu vực. việc NATO hướng sang châu Á-Thái Bình Dương với đich nhắm kiềm chế Trung Quốc sẽ tạo ra một đối trọng ngăn chặn sự bành trướng của Bắc Kinh ở khu vực và Biển Đông. Giới chuyên gia nhận định đây chính là lý do vì sao Trung Quốc phản đối mạnh mẽ bất kỳ nỗ lực nào của NATO nhằm mở rộng sự hiện diện ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Không phải ngẫu nhiên mà người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Uông Văn Bân đã kêu gọi NATO “chấm dứt ngay việc bóp méo sự thật và vu khống Trung Quốc, ngừng tìm kiếm lý do bào chữa cho sự mở rộng bành trướng, thay vào đó nên đóng vai trò xây dựng hòa bình và ổn định toàn cầu”.
Thứ hai, việc 4 nước khu vực gồm Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và New Zealand tăng cường quan hệ đối tác với NATO, nhất là trong lĩnh vực an ninh hàng hải sẽ góp phần vào việc duy trì tự do hàng hải ở khu vực nói chung và ở Biển Đông nói riêng. 4 nước này đều là những đối tác quan trọng của các nước quan ven Biển Đông và ASEAN; cùng ủng hộ lập trường của ASEAN và các nước ven Biển Đông trên vấn đề Biển Đông. Đặc biệt, 3 nước Australia, Nhật Bản, New Zealand đã gửi công hàm lên Liên hợp quốc bày tỏ quan điểm pháp lý bác bỏ yêu sách “đường 9 đoạn” của Trung Quốc ở Biển Đông, ủng hộ phán quyết năm 2016 của Tòa Trọng tài về Biển Đông. Việc các nước này tăng cường hợp tác với NATO về an ninh biển sẽ là nhân tố kiềm chế các hành động hung hăng của Bắc Kinh ở Biển Đông và trong khu vực.
Mặt khác, việc NATO mở rộng hoạt động sang khu vực châu Á-Thái Bình Dương có thể gây ra một cuộc chạy đua vũ trang mới ở khu vực, khiến cuộc cạnh tranh Mỹ-Trung trở nên gay gắt hơn. Không loại trừ khả năng điều này sẽ châm ngòi cho các cuộc xung đột ở khu vực như một số chuyên gia đã cảnh báo nếu NATO can dự sâu vào khu vực có thể biến các điểm nóng tranh chấp trong khu vực, trong đó có Biển Đông thành những “thùng thuốc nổ” có thể bùng phát bất cứ lúc nào. Trung Quốc cáo buộc NATO là một “thách thức nghiêm trọng” đối với hoà bình và ổn định toàn cầu và kiên quyết phản đối “sự di chuyển về phía Đông của NATO vào khu vực châu Á-Thái Bình Dương” và nói rằng: “Bất kỳ hành động nào gây nguy hiểm cho các quyền và lợi ích hợp pháp của Trung Quốc sẽ bị đáp trả kiên quyết”. Điều này cho thấy việc NATO hướng sang châu Á-Thái Bình Dương có thể đem tới những rủi ro và hệ lụy tiêu cực đối với khu vực, khiến các nước trong khu vực, bao gồm các nước ven Biển Đông lo ngại.